Nỗ lực giữ thuyền vững giữa dòng xoáy

Hai mươi lăm năm sau chuyến thăm đầu tiên của Tổng thống Putin tới New Delhi và việc ký Thỏa thuận Đối tác Chiến lược năm 2000, quan hệ Nga - Ấn Độ vẫn duy trì sự ổn định trong bối cảnh địa chính trị biến động. Cơ chế hội nghị thượng đỉnh thường niên, dù từng gián đoạn vì đại dịch và xung đột Ukraine, nay đã bước sang lần thứ 23 với chuyến thăm Ấn Độ của Tổng thống Putin (ngày 4-5/12), thể hiện tính dài hạn, chiến lược và ít phụ thuộc vào các biến số ngắn hạn của quan hệ song phương.

Thủ tướng Ấn Độ Modi và Tổng thống Nga Putin trong một cuộc hội đàm vào tháng 7/2024. Ảnh: Kremlin.ru

Những động lực tái định hình quan hệ Nga - Ấn

Động lực cấu trúc của quan hệ song phương không chỉ phản ánh lịch sử hợp tác kéo dài từ thời Chiến tranh Lạnh, mà còn phản ánh nhu cầu hiện nay của mỗi bên. Khi xung đột Nga - phương Tây kéo dài và lan rộng, Moscow coi New Delhi là một đối tác quan trọng để duy trì kết nối kinh tế - thương mại và giảm phụ thuộc vào các thị trường dễ bị tổn thương bởi trừng phạt. Đối với Ấn Độ, Nga vẫn là một trụ cột trong chiến lược cân bằng đa hướng, cho phép New Delhi mở rộng không gian chiến lược mà không bị cuốn vào logic đối đầu của bất kỳ khối quyền lực nào.

Một trong những điểm nhấn quan trọng là sự chuyển dịch trong cán cân thương mại kể từ năm 2022. Ấn Độ nổi lên như một trong những thị trường năng lượng lớn nhất của Nga, giúp Moscow duy trì nguồn thu ổn định trong bối cảnh hạn chế tiếp cận thị trường châu Âu. Kim ngạch thương mại song phương vượt 70,6 tỷ USD vào năm 2024, mức tăng gấp hơn 5 lần so với năm 2021. Tuy nhiên, đáng chú ý là phạm vi hợp tác không dừng lại ở dầu mỏ. New Delhi tăng cường nhập khẩu phân bón, kim cương thô, đá quý từ Nga, đồng thời mở rộng xuất khẩu dược phẩm, thiết bị y tế và hàng tiêu dùng. Việc Ấn Độ trở thành nhà cung cấp dược phẩm hàng đầu của Nga cho thấy sự chuyển dịch cấu trúc trong thương mại phi năng lượng, mở ra hướng đi mới nhằm giảm mất cân bằng thương mại, một vấn đề mà New Delhi xem là thách thức dài hạn.

Để bảo vệ các dòng chảy thương mại, Nga và Ấn Độ đã phát triển cơ chế thanh toán thay thế, bao gồm việc cho phép các ngân hàng Nga mở tài khoản bằng đồng rupee và chuẩn bị mở văn phòng đại diện của Ngân hàng Trung ương Nga tại Mumbai. Dù còn hạn chế do khả năng chuyển đổi của đồng rupee, những bước đi này giúp tăng khả năng chống chịu của thương mại song phương trước các biến động bên ngoài.

Trong lĩnh vực công nghiệp - công nghệ, việc hai bên ký thỏa thuận hợp tác sản xuất máy bay Sukhoi Superjet 100 là ví dụ cho nỗ lực mở rộng chuỗi giá trị chung trong bối cảnh ngành hàng không dân dụng toàn cầu bị phân mảnh bởi cạnh tranh công nghệ. Song song, Rosatom đề xuất nghiên cứu triển khai các lò phản ứng mô-đun nhỏ tại Ấn Độ, phù hợp với mục tiêu giảm phát thải và tăng cường an ninh năng lượng của New Delhi. Đây là những hướng hợp tác cho thấy quan hệ Nga - Ấn không chỉ là quan hệ nhà cung cấp - khách hàng, mà đang tiến tới mô hình đồng phát triển.

Trong quốc phòng, dù tỷ lệ nhập khẩu vũ khí Nga có xu hướng giảm, Moscow vẫn chiếm khoảng hai phần ba kho vũ khí hiện có của Ấn Độ. Xuất phát điểm từ chi phí cạnh tranh, độ tin cậy và đặc biệt là sự sẵn sàng chuyển giao công nghệ, một yếu tố mà phương Tây vẫn dè dặt. Đề xuất hợp tác sản xuất máy bay chiến đấu Su-57 tại Ấn Độ phản ánh cách Nga tìm cách duy trì vai trò trong kế hoạch hiện đại hóa lực lượng không quân của New Delhi. Bất chấp việc Ấn Độ đa dạng hóa nguồn cung sang Pháp, Israel và Mỹ, Moscow vẫn duy trì vị thế đặc thù nhờ chuỗi cung ứng và bảo dưỡng vốn đã gắn chặt với cấu trúc quân đội Ấn Độ suốt nhiều thập niên.

Điểm đáng chú ý là quan hệ Nga - Ấn không phải là mối quan hệ phụ thuộc đơn phương. New Delhi giữ lập trường độc lập trước áp lực từ phương Tây. Việc Mỹ áp thuế bổ sung với Ấn Độ vào tháng 8 liên quan tới nhập khẩu dầu Nga cho thấy sự không hài lòng của Washington, nhưng không làm thay đổi lựa chọn chiến lược của New Delhi. Việc duy trì trao đổi với cả Nga và phương Tây là minh chứng cho cách Ấn Độ vận dụng “chiến lược tự chủ”, một truyền thống trong chính sách đối ngoại của nước này.

Ở phạm vi rộng hơn, sự bổ trợ chiến lược của Nga và Ấn Độ thể hiện rõ trong can dự vào hai khu vực then chốt: châu Á - Thái Bình Dương và Bắc Cực. Dù Moscow tỏ ra thận trọng với khái niệm “Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương rộng mở”, hai bên vẫn tìm được tiếng nói chung khi New Delhi triển khai chính sách “Hành động Viễn Đông” trong Diễn đàn Kinh tế Phương Đông 2019, kèm khoản tín dụng 1 tỷ USD để phát triển vùng Viễn Đông Nga. Đây là bước đi thể hiện mục tiêu dài hạn của Ấn Độ trong việc mở rộng vị thế tại các tuyến thương mại và năng lượng Bắc Thái Bình Dương.

Đối với Bắc Cực, Ấn Độ xem việc tham gia các dự án của Nga, đặc biệt là Tuyến đường biển phía Bắc (NSR), như cách thức đa dạng hóa tuyến vận tải hàng hải và tiếp cận trực tiếp với nguồn tài nguyên khí đốt. Việc hai bên thành lập nhóm công tác về NSR, đào tạo thủy thủ Ấn Độ về hàng hải vùng cực và thảo luận đóng tàu phá băng phi hạt nhân, cho thấy sự mở rộng hợp tác sang lĩnh vực lâu dài, mang ý nghĩa chiến lược vượt khỏi phạm vi song phương.

Vì vậy, chuyến thăm của Tổng thống Putin phản ánh mức độ ưu tiên cao mà Nga dành cho Ấn Độ. Đây cũng là dịp để hai nước thúc đẩy đàm phán Hiệp định Thương mại tự do giữa Ấn Độ và Liên minh Kinh tế Á - Âu (EAEU), vốn bị trì hoãn nhiều năm. Nếu đạt tiến triển, FTA này có thể tạo cú hích đáng kể cho thương mại phi năng lượng, giúp giảm tình trạng mất cân bằng thương mại.

Hợp tác Nga - Ấn ngày càng được mở rộng, không chỉ tập trung vào lĩnh vực năng lượng. Ảnh: RIA Novosti

Bản chất chiến lược của quan hệ Nga - Ấn Độ trong bối cảnh cạnh tranh quyền lực toàn cầu

Quan hệ Nga - Ấn Độ thường được mô tả bằng những thuật ngữ mang tính lịch sử như “đối tác đặc quyền chiến lược”, nhưng bản chất thực tế của quan hệ này đang được tái định hình bởi chuyển dịch quyền lực toàn cầu. Trong bối cảnh cấu trúc quốc tế chuyển dần sang trạng thái đa cực, cả Nga và Ấn Độ đều tìm kiếm những đối tác có khả năng tăng cường không gian chiến lược, giảm thiểu phụ thuộc vào các khối quyền lực lớn và cung cấp sự linh hoạt trong xử lý các thách thức an ninh - kinh tế đang ngày càng phức tạp.

Theo giới phân tích, Nga coi Ấn Độ là đối tác giúp Moscow tránh rơi vào thế phụ thuộc quá mức vào Trung Quốc, một cân nhắc mang tính chiến lược dài hạn. Ngược lại, Ấn Độ xem Nga như đối trọng giúp cân bằng ảnh hưởng của Bắc Kinh trong khu vực, đặc biệt khi căng thẳng biên giới Trung - Ấn chưa có dấu hiệu giảm. Sự tương hỗ mang tính cơ cấu này là một trong những nền tảng vững chắc của quan hệ song phương.

Trong lĩnh vực quốc phòng, Nga tiếp tục là đối tác cung cấp cả vũ khí lẫn công nghệ mà Ấn Độ khó tiếp cận từ phương Tây. Đối với New Delhi, việc duy trì hợp tác quốc phòng sâu rộng với Nga cho phép Ấn Độ tránh rơi vào trạng thái phụ thuộc vào một nhóm nhà cung cấp duy nhất, đồng thời bảo đảm khả năng vận hành các hệ thống vũ khí đã gắn bó nhiều thập niên. Quan hệ quốc phòng Nga - Ấn vì vậy không chỉ mang tính kế thừa, mà còn mang tính chiến lược trong kiểm soát rủi ro.

Trong kinh tế, dù thương mại dầu mỏ là động lực chủ đạo, xu hướng mở rộng sang các lĩnh vực như công nghiệp hàng không, năng lượng hạt nhân, dược phẩm và logistics Bắc Cực cho thấy hai nước đang xây dựng những “mạng lưới kết nối chiến lược” có khả năng duy trì hiệu quả lâu dài. Thách thức lớn nhất hiện nay là mất cân bằng thương mại, nhưng các cơ chế thanh toán mới và khả năng triển khai FTA EAEU - Ấn Độ có thể mở ra hướng điều chỉnh bền vững.

Về mặt ngoại giao, quan hệ Nga - Ấn Độ góp phần định hình các diễn đàn đa phương như BRICS và SCO. New Delhi duy trì lập trường độc lập trong xung đột Ukraine - không ủng hộ Nga, nhưng cũng không theo lập trường trừng phạt của phương Tây. Điều này giúp Ấn Độ giữ vai trò “cầu nối” trong đối thoại quốc tế, một vị thế mà cả Moscow lẫn phương Tây đều chú ý.

Ở cấp độ chiến lược, quan hệ Nga - Ấn Độ phản ánh cách hai cường quốc nỗ lực củng cố ảnh hưởng trong cấu trúc đa cực đang hình thành. Với Nga, hợp tác với Ấn Độ là minh chứng cho việc Moscow vẫn có khả năng duy trì các liên kết lớn ngoài phương Tây. Với Ấn Độ, quan hệ với Nga là phần thiết yếu trong chiến lược trở thành “cực độc lập” của thế kỷ XXI.

Hùng Anh (CTV)