Chuyện mùa World Cup: “Việt vị” hay “liệt vị”

Trong môn bóng đá, khi trọng tài bắt lỗi vị trí của cầu thủ, gọi là “lỗi việt vị”, “bắt việt vị”. Hai tiếng “việt” và “liệt” có âm và vần na ná như nhau, bình luận viên lại nói nhanh trên nền âm thanh sôi động của trận đấu nên có lúc nghe là “việt vị”, lúc lại tựa như “liệt vị”. Nhiều người nói đúng, nhưng cũng không ít người dùng sai.

Ảnh minh họa

Lại có cả những người luôn ngập ngừng không biết trong hai từ “việt vị” và “liệt vị” thì nên dùng từ nào cho đúng, và tại sao lại đúng, tại sao lại sai. Thậm chí có ý kiến còn cho rằng, không phải “việt vị” hay “liệt vị” mà là… “việc vị”, nghĩa là “việc” (ghi bàn) ấy được thực hiện khi đứng không đúng vị trí (!)

Có người lý giải, phải là “liệt vị”, vì “liệt” là trong từ “tê liệt”, là “chết” (chỉ trọng tài phạt lỗi bắt dừng lại, không thể tiếp tục tấn công được nữa). Ví dụ, ý kiến của một người hâm mộ bóng đá trên mạng xã hội: “Liệt vị” mới đúng. Tiếng Anh dùng từ “off site” nghĩa là “chỗ chết”, “liệt” là chết, “vị” là vị trí. Cầu thủ đứng ở vị trí chết (dưới hàng phòng ngự), chờ sẵn bóng đến. Còn “việt vị” chẳng có ý nghĩa gì cả trong từ Hán-Việt. Chẳng qua dùng mãi thành quen...”.

Ý kiến khác lại cho rằng, “liệt” ở đây là vị trí, hàng lối. “Liệt vị” là đúng đấy các bạn ạ. Tiếng Nga là “положение вне игры”, tiếng Anh là offside đều có nghĩa “vị trí ngoài cuộc chơi”, tức vị trí liệt. Gọi việt vị là do không biết, dùng quen mồm. Lỗi ở tận VFF, bộ môn bóng đá của Đại học TDTT... Đã có 1 thời các bình luận viên bóng đá nói “liệt vị” chứ không nói “việt vị” như bây giờ đâu…”.

Với người hâm mộ bóng đá là như vậy. Đối với các cầu thủ chuyên nghiệp, chuyện phân biệt “việt vị” hay “liệt vị” cũng lúng túng không kém. Ví dụ, báo điện tửVnExpress và nhiều trang khác đăng bài Công Vinh bị fan chọc quê vì dùng từ “liệt vị”. Bài báo viết: “Công Vinh viết trên facebook của mình: “Rõ ràng là không có lỗi liệt vị. Về xem lại băng ghi hình cũng không phải liệt vị, làm mình ức chế tâm lý sau quả này ghê...”.

...Ngay lập tức chủ đề này thu hút cả trăm bình luận và hơn nghìn lượt “like”. Nhiều fan nhanh chóng bắt lỗi chính tả của Công Vinh: “Việt vị chứ không phải liệt vị…”. Một số fan ruột khác ra sức bảo vệ Vinh: “Ở miền Trung, liệt vị hay việt vị đều đúng nhé các thánh”. Còn số khác thì viện dẫn cả luật bóng đá để chứng minh “việt vị” mới là từ chuẩn. Thậm chí, có fan còn phân tích nghĩa Hán Việt của từng từ cấu thành nên chữ “việt vị” để giải thích cho rõ ràng…”.

Thế là, “việt vị” với “liệt vị” cứ gọi là loạn cào cào. Ai phân tích nghe cũng có lý, chẳng biết đường nào mà lần!

Vậy “việt vị” hay “liệt vị” ?

Có thể khẳng định rằng, phải là “việt vị” 越位 mới đúng. Chúng ta bắt đầu với những dẫn chứng trong từ điển:

-Từ điển tiếng Việt(Hoàng Phê chủ biên- Bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt) giảng: “việt vị • 越位 d. lỗi của cầu thủ bóng đá khi nhận bóng để tiến công ở phần sân đối phương mà phía trước không có cầu thủ nào của phía đối phương, trừ thủ môn: rơi vào bẫy việt vị”.

- Từ điển tiếng Việt(Văn Tân chủ biên): “việt vị• d. Lỗi của cầu thủ vào gần thành của đối phương hơn mọi cầu thủ bên kia khi bóng còn ở sau mình”.

Nhưng tại sao lại gọi lỗi đó là “việt vị” 越位?

Theo nghĩa Hán Việt, “việt” 越 là vượt qua, vượt lên, “vị” 位 là nơi, chỗ, vị trí. “Việt vị” nghĩa là cầu thủ bóng đá đã vượt quá vị trí mà luật bóng đá quy định trong tình huống di chuyển khi tấn công:

-Việt Nam tự điển(Lê Văn Đức) giảng: “việt vị • đt. Vượt khỏi chỗ mình • (hẹp). Tới gần thành địch mà trước mặt mình không có ít lắm là 2 cầu-thủ địch khi mình không có quả banh dưới chân hoặc ngang hay trước mặt mình: Việt-vị bị phạt; thổi-việt vị. • (lóng): Ngồi mâm nầy mà với gắp đồ ăn mâm khác: Cấm việt-vị nghe bồ”.

Trong tiếng Hán, “việt vị” vốn có nghĩa là vượt quá danh vị, quyền hạn (việt xuất sở xứ đích danh vị - 越出所處的名位). Trong thể thao, “việt vị” được dùng để dịch thuật ngữ offside - một lỗi vi phạm trong tình huống di chuyển khi tấn công của môn bóng đá. Từ điển Hán-Anh(cidict.net) giảng “việt vị” là: “越位 - offside [越: to exceed; to climb over; to surpass; the more... the more; 位: position; location; (measure word for persons); place; seat...”.

Yếu tố gốc Hán “việt”, với nghĩa vượt qua, vượt lên còn xuất hiện trong các từ (hiện ít dùng) như “việt cấp” 越級 (vượt quá bậc, không đúng thứ tự) “việt lễ” 越禮 (vượt qua lễ nghi, phép tắc quy định), “việt quyền” 越權 (vượt quá quyền hạn),v.v... Trong khi từ Việt gốc Hán “liệt vị” 列位 lại có nghĩa là chư vị, các ngài!

Như vậy, “lỗi việt vị”, “bắt việt vị”, là cách nói và viết đúng; còn dùng “liệt vị” trong bóng đá là sai hoàn toàn.

Hoàng Tuấn Công