Nghề gốm xứ Thanh – một thời vang bóng

Từng là những làng nghề phát triển cực thịnh, là niềm tự hào của người dân xứ Thanh, dù gốm Lò Chum, gốm làng Vồm tuy không còn nhưng đâu đó trên mỗi con đường, mỗi bức tường... những dấu tích của nó vẫn được người dân nơi đây gìn giữ.

Bức tường được xây bằng vại sành bị lỗi là một trong những dấu tích còn lại của một làng phát triển hưng thịnh xa xưa - gốm làng Vồm.

Lò Chum là làng nghề chuyên sản xuất gốm sành với nhiều sản phẩm gốm đa dạng, độc đáo thuộc địa phận phường Trường Thi và phường Đông Hương (TP Thanh Hóa).

Theo các tài liệu để lại, từ những năm nửa đầu thế kỷ XIX một số thợ thủ công từ các làng: Thổ Hà (Hà Bắc cũ), Đanh Xá (Hà Nam), Hương Canh (Vĩnh Phú cũ), Bát Tràng (Hà Nội) di cư đem đến. Họ được Nhân dân Thanh Hóa tiếp nhận rồi phát triển mạnh ở hai làng Đức Thọ Vạn và Cốc Hạ dọc đôi bờ sông Bến Ngự. Đây cũng chính là tiền đề, điều kiện để ra đời khu kỹ nghệ làm gốm nổi tiếng – Lò Chum. Làng Đức Thọ Vạn (Lò Chum) chuyên sản xuất chum, vại, đồ đựng..., còn làng Cốc Hạ chuyên sản xuất tiểu sành.

Sản phẩm gốm Lò Chum nổi tiếng cả nước bởi vừa bền, vừa đẹp. Không chỉ đáp ứng nhu cầu trong tỉnh, gốm sành Lò Chum đã nhanh chóng có mặt ở nhiều địa phương khác trong nước, như: Ninh Bình, Nam Định, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam...

Theo các cụ cao niên ở các phường Đông Hương, Trường Thi, thời đó, cảnh làm ăn ở khu vực Lò Chum luôn diễn ra tấp nập, việc mua bán diễn ra suốt ngày đêm. Không chỉ phục vụ người dân địa phương, các thương lái còn chở đến các tỉnh khác tiêu thụ. Họ vào mua gốm ở Lò Chum bằng đường sông Mã, rồi theo sông con vào Bến Ngự chở ra phía Bắc bán ở Ninh Bình, Nam Định... Vì vậy, chợ Lò Chum cũng hình thành.

Được biết, nghề làm gốm ngoài sự vất vả, nặng nhọc còn đòi hỏi sự kiên trì, tỉ mỉ của người thợ. Một sản phẩm hoàn thiện phải trải qua nhiều công đoạn. Khi đất được mua về, người thợ phải vẩy 1 lượng nước thích hợp để ủ mềm đất rồi dùng lực của đôi chân để đánh cho tơi, cho dẻo, sau đó mới nhào nặn và đưa lên bộ quay. Lúc này người thợ dùng thao tác vần, chuốt để tạo hình rồi ve cho mịn bề mặt sản phẩm.

Khi những khối đất thô đã thành hình, trước khi cho vào lò nung, người thợ còn thực hiện công đoạn đưa sản phẩm ra phơi nắng cho thật khô để tránh sức nóng từ lò nung làm nứt vỡ. Thời gian nung trong lò kéo dài khoảng 3 ngày là kết thúc.

Nếu so sánh thì chum, vại (đồ sành) được sản xuất ở Lò Chum, tiểu sành sản xuất ở Cốc Hạ, tốt không kém đồ sành ở các nơi cùng sản xuất như Hương Canh (Vĩnh Phúc), Thổ Hà (Bắc Giang)... Sản phẩm gốm Lò Chum, Cốc Hạ nổi tiếng như vậy bởi có nhiều yếu tố quyết định. Đó là kỹ thuật được đúc rút lâu đời ở những người thợ gốm gốc Thổ Hà, Đanh Xá... Các điều kiện khác như giao thông thuận lợi, củi lửa, chất đốt, thị trường, nhân công... cũng tạo cho nghề gốm nơi đây xưa kia phát triển. Điều đặc biệt, nguyên liệu đất để sản xuất gốm ở Lò Chum đặc biệt tốt, không nơi nào so sánh được.

Không chỉ có gốm Lò Chum, xứ Thanh còn nổi tiếng bởi nghề gốm làng Vồm ở xã Thiệu Khánh, huyện Thiệu Hóa (nay là phường Thiệu Khánh, TP Thanh Hóa).

Thiệu Khánh vốn được chia làm 4 làng: làng Đọ, làng Vồm, làng Chành và làng Hến. Gọi là gốm “Vồm” nhưng làng Vồm thực ra không phải là quê hương của nghề làm gốm mà chỉ là nơi tiêu thụ các sản phẩm, bởi đây là một sản phẩm lâu đời của làng Chành kế bên. Có lẽ, đó cũng là cách gọi khiến người ta nhớ lâu hơn về một làng nghề truyền thống chế tác gốm trên đất xứ Thanh.

Nhắc đến niềm tự hào một thuở, cụ Lê Thị Chơn (79 tuổi, làng Chành hay còn gọi là làng Dinh Xá) bộc bạch: “Làng Chành xưa kia gồm 3 xóm: xóm Đồng, xóm Nghè và xóm Lò. Thu nhập chính của người dân là sản xuất nông nghiệp, kết hợp với việc chăn nuôi gia súc. Làng còn có nghề thủ công làm đồ gốm, nhưng nghề này chỉ có duy nhất ở xóm Lò, cả xóm làm nghề gốm nên không có gia đình nào làm ruộng”.

Được biết, nghề gốm của xóm Lò được du nhập từ một bộ phận người di cư đến từ Phủ Lý (tỉnh Hà Nam) vào khoảng 200 năm trước. Ban đầu, họ sinh sống và làm nghề ở khu vực chợ Vồm, qua thời gian nghề dần dần được đưa vào làng Chành.

Đất Dinh Xá có kẻ Vồm, kẻ Chành nằm bên bờ hữu ngạn sông Chu, nơi hợp lưu của hai dòng sông lớn nhất xứ Thanh là sông Mã và sông Chu. Chợ Vồm nằm tại vùng ngã Ba Đầu, các sản phẩm gốm khi ra lò về tới chợ rồi ngược xuôi theo hai dòng sông lớn tỏa đi khắp các vùng trong và ngoài tỉnh. Quả là “nhất cận thị, nhị cận giang”, hơn nữa thổ nhưỡng ở đây tạo nên các “mỏ” đất sét trắng, đó là các yếu tố thuận lợi nhất để nghề gốm ra đời và phát triển.

Là người tận tay đưa các sản phẩm gốm của quê nhà ra ngoài thị trường tiêu thụ, cụ Lê Ngọc Huỳnh (80 tuổi, làng Chành), cho biết: Gốm Vồm nổi tiếng là sản phẩm gốm nhẹ lửa, bằng chất liệu đất sét trắng mềm, dẻo, ít pha tạp. Chủng loại gồm nồi, ấm, siêu, chõ... có chất lượng tốt, hình thức đẹp, giá trị sử dụng cao, từng chiều lòng được nhiều khách hàng khó tính ở trong và ngoài tỉnh như: Hải Phòng, Nam Định, Thái Bình, Hà Nội...

Để có những sản phẩm bền đẹp, ngoài ưu thế về chất đất, nghệ nhân và những người thợ giỏi nơi đây còn phải bỏ ra rất nhiều công sức. Từ khâu khai thác nguyên liệu, chuẩn bị dụng cụ đến kỹ thuật trong các cung đoạn luyện đất, chuốt trên bàn xoay và nung gốm...

Nứa được khai thác từ các huyện miền núi xứ Thanh là chất liệu đốt duy nhất được các nghệ nhân nơi đây lựa chọn. Dày dặn trong kinh nghiệm, tinh xảo trong kỹ thuật, vốn sống trải nghiệm và đặc biệt là bí quyết “cha truyền con nối” đã tạo thương hiệu cho sản phẩm gốm “Vồm”.

Người dân nơi đây vốn cần cù, khéo léo và giàu tính sáng tạo, vì vậy, những sản phẩm làm ra nhanh chóng chiếm lĩnh được thị trường. Những chiếc nồi đất, niêu đất, ấm đất, chõ đất đã từng làm dậy lên những hương vị dẻo thơm của nếp cái hoa vàng của vùng đất Hà Trung; bùi nhừ của cá rô Đầm Sét hay sóng sánh thơm mát như ly chè xanh Sánh Lược (Thọ Xuân)... Những hương vị độc đáo được tạo bởi tinh hoa của đất trời và con người nơi đây đã tạo nên cho xứ Thanh những sản phẩm độc đáo ít nơi nào có được.

Theo cụ Chơn, cụ Huỳnh, từ những năm 80 của thế kỷ trước, khi những chiếc nồi nhôm xuất hiện và được nhiều người ưa chuộng, cũng là lúc thị trường đồ gốm dần mai một. Cũng từ đây, người thợ gốm bắt đầu ái ngại, khói những chiếc lò nung cũng tắt dần. Những người như cụ Huỳnh, cụ Chơn là thế hệ cuối cùng của những người làm nghề gốm trên mảnh đất này...

Gốm Lò Chum, gốm làng Vồm từng lướt sông, vượt biển đi đến muôn phương, tên tuổi từng được nhắc đến trong cả nước. Xã hội ngày càng phát triển nên đồ gốm dường như không còn phù hợp nữa.

Đến hôm nay, khói lò nung đã không còn, song dấu tích trên mỗi con đường, mỗi bức tường vẫn luôn được người dân nơi đây gìn giữ, trân trọng. Với người dân xứ Thanh, ký ức về một thời hưng thịnh của nghề gốm sẽ mãi trường tồn theo năm tháng.

Bài và ảnh: Hoài Thu