Có nên đi tìm “Cành hoa sen” trong ca dao?

Đã một thời từng rộ lên tranh cãi về “cành hoa sen” trong câu ca dao: “Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen”. Nhiều người cho rằng đã có sự nhầm lẫn gì đó, chứ hoa sen làm gì có “cành”? Cuống sen yếu ợt, làm sao vắt được chiếc áo? Câu chuyện về sau tưởng như đã khép lại với cách hiểu “cành hoa sen” chỉ là thủ pháp tượng trưng, ước lệ của dân gian mà thôi.

Ảnh minh họa.

Thế nhưng, vấn đề không đơn giản như vậy.

Hàng năm, rải rác đây đó trên sách báo, tạp chí vẫn có những tìm tòi, rồi công bố “đã phát hiện ra cành sen” trong câu ca dao. Ví dụ, năm 2009, nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Long có bài “phát hiện” đăng trên Tạp chí của Hội Liên hiệp khoa học kỹ thuật Việt Nam, với tiêu đề Khám phá bí ẩn câu ca dao về hoa sen. Sau đó năm 2010, trên Văn nghệ Công an lại có bài viết “Đi tìm cành sen trong ca dao” của một tác giả khác, trong đó “công bố” đã tìm thấy “cành hoa sen”. Rồi đến 2014 tiếp tục thêm người “điều tra”, tìm ra “cành hoa sen” bằng bài viết “Đi tìm sự thực trong một câu ca dao”... đăng trên nhiều báo.

Chưa hết. Rải rác từ 2014 đến nay, hầu như năm nào cũng có bài viết “phát hiện” ra “cành hoa sen”. Điển hình, năm 2016, hàng loạt báo cùng đăng bài “Đã tìm thấy “cành hoa sen” gây tranh cãi trong ca dao?”, dẫn ý kiến “nhà nghiên cứu âm nhạc - nghệ sĩ Nguyễn Quang Long” cho rằng, “cành hoa sen” trong câu ca dao: “Đêm qua tát nước đầu đình/ Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen”; “Lên chùa bẻ một cành sen/ Ăn cơm bằng đèn đi cấy sáng trăng...” chính là cành của “cây sen đất” ở chùa Bối Khê (Thanh Oai - Hà Nội). Đây là loại cây thân gỗ, hoa gần giống sen đầm và “khắp vùng đồng bằng Bắc bộ chỉ duy nhất ở chùa Bối Khê có cây hoa sen đất lâu đời”. Từ đó, nhà nghiên cứu cho rằng: đã “giải quyết được hết những vốn lý trong câu ca dao kia” và “chúng ta có thể nhận định là bài ca dao được ra đời ở vùng này”.

Tuy nhiên, cách tiếp cận vấn đề này không những không “giải quyết hết được những vốn lý trong câu ca dao kia”, mà ngược lại còn nảy sinh hàng loạt mâu thuẫn:

1. Nếu vùng đồng bằng Bắc bộ “chỉ duy nhất ở chùa Bối Khê có cây sen đất lâu đời”, nên bài ca dao Tát nước đầu đình được xác định “ra đời ở vùng này”, điều đó đồng nghĩa phải sửa lại “lý lịch” bài dân ca Đông Anh - Thanh Hóa: “Lên chùa bẻ một cành sen/ Ăn cơm bằng đèn đi cấy sáng trăng...” chăng? Hẳn nhà nghiên cứu sẽ trả lời: Có thể một ngôi chùa nào đó ở Thanh Hóa cũng đã từng trồng cây “sen đất” giống Bối Khê? Nếu vậy, lý do nào để khẳng định bài ca dao Tát nước đầu đình chỉ có thể ra đời ở đồng bằng Bắc bộ, cụ thể là vùng “chùa Bối Khê”, mà không phải Thanh Hóa?

2. “Đình” là nơi thờ thần Thành hoàng và hội họp của làng; còn “chùa” lại là chốn thờ Phật và trụ sở của tăng ni. Đem “cành hoa sen” trong bài ca dao “Tát nước đầu đình” để áp vào “cành hoa sen” trong chùa Bối Khê, là biến “đình” và “chùa” làm một.

3. Trong không gian kiến trúc làng Việt, nếu đình làng không nằm giữa trung tâm dân cư, thì cũng ở vị trí phong quang, cao đẹp nhất. Vậy ruộng lúa, nương ngô đâu ở “đầu đình” mà ra tát nước? Giả sử không gian ước lệ “đầu đình” được mở rộng ra ngoài đồng, thì liệu chàng trai có cất công đem chiếc áo vào tận khuôn viên đình chùa, hay khu vực cổng tam quan mà vắt “trên cành hoa sen”?

4. Đình làng là chốn tôn nghiêm. Xưa, đàn bà con gái ngày thường qua lại phải cúi mặt mà đi, hoặc lấy nón che nghiêng. Thế nên, trong vở chèo Quan Âm Thị Kính, Thị Mầu mới ghẹo Tiểu Kính Tâm: “Chàng như táo rụng sân đình. Em như gái rở đi rình của chua” (vì thuộc chốn tôn nghiêm, nên dù thấy “của chua vô chủ”, đang cơn “thèm”, mà “gái rở” cũng đành đứng xa mà “rình”). Bởi thế, nếu có chuyện mất áo thật, thay vì hỏi dò cô gái, hẳn chàng trai phải đi tìm ông thủ từ mà truy mới đúng. Bằng không, với kiểu “ấm ớ” như vậy, chắc chàng trai sẽ bị mắng té tát vì cái tội ăn nói hàm hồ: Tôi phận đàn bà con gái, đêm hôm đâu dám qua lại, nhòm ngó gì ở “đầu đình” mà bắt được áo của nhà anh? Dĩ nhiên, chàng trai cũng đâu còn cơ hội để tiếp tục ngỏ ý “mượn cô ấy về khâu cho cùng”, rồi “trả công” những “lợn béo”, “xôi vò”, “rượu tăm”...?

Cách tiếp cận theo kiểu “thực nghiệm hiện trường vụ án” của nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Long còn nảy sinh hàng loạt vấn đề không thể giải quyết trong nhiều bài ca dao khác:

- “Trên trời có đám mây xanh. Ở giữa mây trắng, chung quanh mây vàng. Ước gì anh lấy được nàng...”. Thực tế có đám mây nào màu sắc, hình thù như vậy không?

- “Lên chùa bẻ một cành sen. Ăn cơm bằng đèn đi cấy sáng trăng”. Đang bận bịu như vậy, sao phải chạy lên chùa “bẻ một cành sen”, rồi mới về ăn cơm, đi cấy?

- “Hoa sen mọc bãi cát lầm, Tuy rằng lấm láp vẫn mầm hoa sen”. Hoa sen “mọc bãi cát” là loại sen gì? Có thêm một giống sen mới chăng?

- “Nụ tầm xuân nở ra biêng biếc. Em có chồng rồi anh tiếc lắm thay!”. Tìm đâu ra hoa tầm xuân màu xanh bây giờ?

- “Ăn chanh ngồi gốc cây chanh. Thầy mẹ gả bán cho anh thật thà”. Chanh thuộc loài cây bụi, cành nhánh gai góc mọc từ gốc mọc lên. Vậy, giống chanh nào cao lớn tới mức có thể “ngồi gốc cây chanh”?

- “Gần nhà mà chẳng sang chơi. Để anh bắc ngọn mồng tơi làm cầu”. Có loại “mồng tơi” thân gỗ bắc được cầu không?

- “Con cò mà đi ăn đêm. Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao”. Phải chăng lại phải đi tìm giống cò đi ăn đêm?

- “Trên đồng cạn, dưới đồng sâu. Chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa”. Cứ theo đây, thì “chồng” đang phải kéo cày thay trâu, trong khi con trâu lại đi bừa với một ai đó.

Trong ca dao, dân ca có các thể như: phú, tỉ, hứng. Trong đó phần lớn những câu đầu chỉ mang tính chất dẫn dắt, đặt vấn đề, khích lệ cho việc thổ lộ tâm tình, đôi khi bỏ qua tính logic của hiện thực. Lên chùa bẻ một cành sen thuộc thể hứng và chỉ là câu dẫn dắt. Hôm qua tát nước đầu đình, vừa là phú, vừa là hứng). Phương pháp sáng tác này rất phổ biến trong Kinh Thi.

Tính tượng trưng, ước lệ đến mức phi thực tế không chỉ thấy trong văn học dân gian, mà còn có cả trong văn học nghệ thuật thành văn. Bài hát Có một đàn chim, nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu sáng tác những năm đầu thế kỷ XX đã đem hình tượng đàn chim “vẫy vùng tự do”, cổ vũ, kêu gọi “thanh niên ơi, ta cùng chim tung bay”, “đứng lên vì người, vì hòa bình”. Trong đó có lời: “Đàn chim tung bay khi mùa thu mơ giăng tơ. Từng tiếng quốc quốc...”. Nếu cứ theo đây thì cả một sự vô lý. Bởi chim kêu “quốc quốc” gắn với truyền thuyết hồn vua Thục Đế, là con chim cuốc, chỉ biết chạy, bay nhảy tà tà, đâu có biết bay trên bầu trời cao, nói gì đến “bay xa qua đồng bao la nắng, qua đồng xa tuyết trắng, phương trời Đông, hay trời Tây”...? Tuy nhiên, với nghệ thuật, thì người ta có quyền mặc sức sáng tạo, để đàn chim vô danh kia cất lên tiếng “quốc quốc” gọi quê hương... Bởi vậy không nên đồng nghĩa thủ pháp nghệ thuật với hiện thực cuộc sống.

Trở lại bài ca dao. Đâu có ai yêu đương, tỏ tình mà lại phải chờ đúng đến dịp (sơ ý) làm mất chiếc áo, rồi nhân việc đi tìm, mới tiện thể ngỏ lời yêu; không tìm được áo, thì may ra tìm được người yêu? Như vậy còn đâu là ca dao trữ tình nữa?

Có thể nói, hai câu: “Hôm qua tát nước đầu đình. Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen”, chỉ là cái cớ để chàng trai bắt chuyện, thổ lộ tình cảm với cô thôn nữ mà mình đã thầm yêu trộm nhớ; đồng thời nhân đó tự giới thiệu “lý lịch bản thân” một cách hết sức tự nhiên: anh đây người yêu lao động; cần cù một nắng hai sương; hãy còn chưa vợ; nhà có mẹ già; hình như em cũng mến anh; vậy hãy bằng lòng về với anh; anh sẽ cưới hỏi em; lễ vật thượng hạng theo phong tục, không thiếu thức gì,...

Cái khôn khéo của chàng trai là mở đầu bằng chuyện đi tìm áo, nhưng lại không khiến cô gái phải chú ý, bận lòng vào “chiếc áo” giả tưởng kia, để rồi chàng tiếp tục ướm hỏi, “đi xa” hơn nữa... Một khi chuyện “bỏ quên chiếc áo” không có thật, thì cớ gì phải băn khoăn đi tìm loài thực vật đúng là “cành hoa sen”, đủ độ cứng để có thể vắt được chiếc áo.

Với nhà nghiên cứu, chuyện tiếp tục tìm tòi, lật lại vấn đề tưởng như đã đúng của người đi trước là điều cần thiết và đáng quý. Tuy nhiên, với trường hợp cụ thể bài ca dao Tát nước đầu đình, theo chúng tôi nếu cứ “quyết chí” đi tìm “cành hoa sen”, “thực nghiệm hiện trường” cho thật trùng khớp với ngôn từ, sự vật, là điều vô vọng, nếu không nói là sai phương pháp luận khi nghiên cứu văn học dân gian nói riêng và hình tượng nghệ thuật nói chung.

Hoàng Tuấn Công