Làng cổ Đông Sơn - nơi tiếng thở của thời gian rất khẽ

Tựa vào núi Rồng, làng cổ Đông Sơn, phường Hàm Rồng (TP Thanh Hóa) ẩn mình dưới những bóng cây xanh. Đây là ngôi làng nổi tiếng khi lưu giữ những giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể gắn với nền văn hóa Đông Sơn.

Ngôi nhà cổ hiếm hoi còn nguyên vẹn tại làng cổ Đông Sơn, phường Hàm Rồng (TP Thanh Hóa).

Nhân - Nghĩa - Trí - Dũng

Độ chính thu, chúng tôi tìm về làng cổ Đông Sơn. Ngôi làng xuất hiện với mái ngói rêu phong, cổ kính ẩn mình bên sườn núi Rồng, xa xa là dòng sông Mã với cây cầu Hàm Rồng huyền thoại.

Làng có trục đường chính nằm ở trung tâm và nhiều nhánh nhỏ rẽ vào các hướng, gọi là ngõ xóm cùng hệ thống di tích đình, chùa, miếu, giếng nước cổ kính, với cấu trúc truyền thống của làng quê Bắc bộ. Điều thú vị nhất của làng cổ Đông Sơn là những con ngõ được đặt tên mang ý nghĩa phẩm giá con người, đó là các ngõ Nhân - Nghĩa - Trí - Dũng. Ở giữa 4 ngõ là ngõ Miếu Nhị dẫn vào đền thờ Đệ nhị Thần hoàng Trịnh Thế Lợi (Cẩm hoa thị vệ thời Lê, người có công lập nên làng cổ Đông Sơn).

Bước thiên di qua dâu bể thăng trầm, làng cổ Đông Sơn vẫn luôn giữ được hồn cốt làng quê Việt Nam trong nền kinh tế thị trường với những chuẩn mực tự ngàn đời về tình làng, nghĩa xóm, tắt lửa tối đèn có nhau. Một thứ chuẩn mực lấy thuần hậu bao dung, nhân ái nghĩa tình làm gốc. Chuyện hay, gương tốt được làng truyền tụng, có khi theo suốt đời người, truyền sang đời khác. Điều chướng tai gai mắt không qua được dân làng. Thì đấy, cả làng cùng gánh nước ăn trong 5 cái giếng thơi, mỗi ngõ, mỗi xóm một cái quấn túm quây quần ý ới cùng một nỗi âu lo ấm lạnh. Đời sống văn hóa ấy được vun đắp từ nếp sinh hoạt đậm tính truyền thống của người Việt ở Đông Sơn.

Thời gian trôi đi lặng lẽ, đem theo cả tiếng lặng lẽ thở dài của lòng người những khi thiên tai, dịch bệnh. Cái nhân, cái nghĩa thể hiện rõ qua hình ảnh người dân làng cổ Đông Sơn đem tiền đến nhà văn hóa thôn quyên góp khi hay tin Nhân dân các tỉnh phía Bắc đang oằn mình trong cơn lũ kinh hoàng. Theo ông Nguyễn Văn Cành, Bí thư Chi bộ làng Đông Sơn, làng hiện còn 373 hộ dân với 1.370 nhân khẩu, sinh sống quây quần bên nhau. Do vị trí địa lý nằm ven sông nên thường xuyên hứng chịu thiên tai. Trong lúc khó khăn, người dân vẫn tự nguyện nhường cơm sẻ áo, đó thực sự là hành động đẹp đáng được trân trọng.

Dấu xưa cội nguồn

Người Đông Sơn vẫn luôn tự hào về làng mình, bởi những cảnh sắc như thơ, yên bình mà đất trời ưu đãi. Sâu xa hơn, niềm trân quý quê hương còn được đắp bồi bằng những vỉa tầng văn hóa được gìn giữ qua bao đời. Lịch sử của làng cũng gắn liền với những bước thăng trầm của lịch sử vùng đất Thanh Hóa.

Ngõ Trí ở làng cổ Đông Sơn, phường Hàm Rồng (TP Thanh Hóa).

Đặc biệt, tròn 100 năm trước, làng Đông Sơn là địa điểm đầu tiên các nhà khảo cổ đã tìm ra dấu vết của nền văn hóa Đông Sơn - thời kỳ văn minh đầu tiên của người Việt cổ, mốc thời gian ra đời của Nhà nước Văn Lang. Kể từ sau năm 1954, khi miền Bắc hòa bình, đất Đông Sơn đã có 6 lần được các nhà khoa học tiến hành khai quật khảo cổ học để tìm kiếm những thông điệp lịch sử. Một lượng hiện vật lớn đã được tìm thấy đủ nói lên những tiếng nói về khoa học khảo cổ, đủ để gọi tên một nền văn hóa đánh dấu thời kỳ văn minh của người Việt cổ khởi phát tại đất này.

Dưới bóng cây đại thụ, ông Cành kể cho chúng tôi nghe những thăng trầm của làng xưa, về những điều chỉ còn tồn tại trong ký ức. Cái may lớn nhất là làng cổ Đông Sơn, được yên bình qua hai cuộc chiến tranh. Cũng chính địa thế của Đông Sơn đã khiến làng trở thành làng kháng chiến. Kháng chiến tại chỗ, mặt đối mặt với kẻ thù từ trên trời, từ ngoài biển.

Sau những chuyển vần của con tạo thời gian, sau bao binh đao, bao biến động, lấp vùi, đất lại hiền như đất, cỏ lại xanh như cỏ. Người Đông Sơn trí, dũng lại quay về với tính cách chăm chỉ, cần cù, thuần hậu. Nông sản làng Đông Sơn nức tiếng xa gần, trong đó phải kể đến sắn, khoai, củ từ, cung cấp cho cả khu vực. Cái ngon cái ngọt của làng đã đằm sâu trong ký ức của nhiều người

Thanh Hóa.

Dấu tích còn lại ở làng cổ Đông Sơn chính là các con ngõ nhỏ được lát bằng gạch chỉ đỏ. Một số ngôi nhà cổ hàng trăm năm tuổi cùng hệ thống những di tích Văn Thánh, đền Đức Thánh Cả, phủ Mẫu, miếu Nhị, văn bia “Tượng Sơn bi ký”... tại làng không chỉ là di tích, trầm tích văn hóa mà còn là gạch nối gắn kết quá khứ và hiện tại. Đến với làng cổ Đông Sơn là đến với những ngôi nhà cổ có tuổi đời cả trăm năm. Ẩn chứa trong mỗi ngôi nhà ấy, di tích lịch sử ấy không chỉ có giá trị về mặt kiến trúc, văn hóa, thẩm mỹ mà còn mang trong mình những câu chuyện thú vị và đầy ý nghĩa. Người dân Đông Sơn hôm nay vẫn dung hòa giữa cuộc sống hiện đại và những giá trị cổ, họ luôn nhắc nhau ý thức bảo tồn và phát huy những di sản văn hóa cha ông để lại.

Bài và ảnh: Tăng Thúy