Khoảng trống kiểm soát hạt nhân: Nga và Mỹ có thể giữ được giới hạn cuối cùng?

Sau khi Hiệp ước Lực lượng hạt nhân tầm trung (INF) sụp đổ, Hiệp ước Cắt giảm vũ khí tấn công chiến lược mới (New START) trở thành rào chắn cuối cùng ngăn thế giới rơi vào cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân toàn diện. Nga kêu gọi gia hạn, Tổng thống Mỹ Donald Trump bày tỏ sự cởi mở. Câu hỏi đặt ra là: ai sẽ giữ vai trò ổn định chiến lược toàn cầu?

Giải trừ tổ hợp tên lửa theo Hiệp ước giữa Liên Xô và Mỹ về việc loại bỏ tên lửa tầm trung và tầm ngắn, kho tên lửa lớp OTR-22 và OTR-23, bãi thử Saryozek, Kazakhstan, năm 1988. Ảnh: RIA Novosti

Liệu có khả thi để khôi phục Hiệp ước INF?

Ổn định chiến lược tiếp tục là trọng tâm trong quan hệ Nga - Mỹ, song lĩnh vực kiểm soát vũ khí đang lâm vào khủng hoảng. Việc Washington lần lượt rút khỏi Hiệp ước INF năm 2019 và Hiệp ước Bầu trời Mở năm 2020 đã làm sụp đổ phần lớn cơ chế kiểm soát vũ khí được thiết lập từ cuối Chiến tranh Lạnh.

Theo Bộ Ngoại giao Nga, việc khôi phục INF “theo hình thức ban đầu” là không khả thi, bởi hiệp ước ra đời trong bối cảnh và cấu trúc chiến lược khác xa hiện nay. Mặc dù Moscow tuyên bố vẫn nỗ lực duy trì đối thoại, Mỹ đang tái triển khai tên lửa tầm trung và tầm ngắn tại châu Âu, trong đó các hệ thống đầu tiên dự kiến bố trí ở Đức từ năm 2026. Nga coi đây là lý do để chấm dứt lệnh tạm dừng đơn phương triển khai các vũ khí tương tự và khởi động biện pháp đối phó.

Không chỉ Mỹ, một số đồng minh NATO cũng đang mở rộng năng lực tấn công. Trung tuần tháng 5/2025, Anh, Đức thông báo hợp tác phát triển tên lửa có tầm bắn trên 2.000 km, giữa lúc châu Âu tìm cách giảm phụ thuộc vào vũ khí Mỹ. trong khi đó, phía Nga cho rằng. Pháp và Anh tiếp tục hiện đại hóa kho hạt nhân. Tổng thống Vladimir Putin từng lưu ý, Nga phải tính đến “tiềm năng tấn công tổng hợp” của toàn khối NATO, bao gồm cả Pháp và Anh.

Trong bối cảnh đó, khả năng Washington chuyển giao tên lửa hành trình Tomahawk cho Ukraine càng khiến căng thẳng leo thang. Moscow cảnh báo động thái này sẽ làm suy yếu xu hướng tích cực trong quan hệ song phương; đồng thời, nhấn mạnh đối thoại với châu Âu vẫn cần được duy trì.

Theo nhà nghiên cứu Dmitry Stefanovich (IMEMO), sớm hay muộn thế giới sẽ phải xây dựng một cơ chế kiểm soát vũ khí tầm trung mới, bao quát nhiều quốc gia và hệ thống hơn. Ông cho rằng khuôn khổ mới cần xem xét cả tên lửa phóng từ đất liền, trên không và trên biển, cũng như giải quyết sự chồng chéo giữa tên lửa hành trình và UAV tấn công.

Chuyên gia người Nga nhận định việc xuất hiện các loại vũ khí tầm xa trên bộ sẽ làm gia tăng rủi ro chiến lược, dù Nga cũng đang phát triển các hệ thống tương tự, như tên lửa Oreshnik và một số tổ hợp mới được Tổng thống Vladimir Putin nhắc tới tại Diễn đàn Valdai.

Rõ ràng, khả năng khôi phục INF gần như bằng không, song nhu cầu về một thỏa thuận thay thế là không thể tránh khỏi. Nếu thiếu cơ chế kiểm soát đáng tin cậy, nguy cơ chạy đua vũ trang và leo thang ngoài ý muốn sẽ luôn hiện hữu. Việc tái thiết lòng tin và khôi phục đối thoại, dù khó khăn, vẫn là điều kiện tiên quyết để ngăn chặn vòng xoáy bất ổn chiến lược mới giữa các cường quốc hạt nhân.

Phản ứng của Mỹ trước đề xuất gia hạn Hiệp ước New START

Trong bối cảnh căng thẳng chiến lược gia tăng, Hiệp ước New START - nền tảng cuối cùng của cơ chế kiểm soát vũ khí hạt nhân giữa Nga và Mỹ - đang tiến gần tới thời hạn chấm dứt vào ngày 5/2 năm sau.

Được ký tại Praha năm 2010 với thời hạn 10 năm và gia hạn thêm 5 năm vào năm 2021, hiệp ước giới hạn số lượng đầu đạn hạt nhân và phương tiện phóng chiến lược mà mỗi bên được phép sở hữu. Tuy nhiên, đến tháng 2/2023, Nga tuyên bố đình chỉ thực thi hiệp ước, viện dẫn “các mối đe dọa từ Mỹ”. Dù vậy, văn kiện này chưa bị chấm dứt và hai bên vẫn tuân thủ các giới hạn chủ chốt.

Ngày 22/9 vừa qua, Tổng thống Vladimir Putin tuyên bố sẵn sàng duy trì các điều khoản cốt lõi của New START thêm một năm, nhằm tránh nguy cơ bùng phát một cuộc chạy đua vũ trang chiến lược mới. Ông kêu gọi Washington “có cách tiếp cận tương tự”, đồng thời cảnh báo rằng việc từ bỏ hoàn toàn di sản của hiệp ước “sẽ là bước đi thiển cận, ảnh hưởng tiêu cực đến các mục tiêu của Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT)”.

Đối thoại Nga-Mỹ về kiểm soát vũ khí hạt nhân đối mặt nhiều khó khăn. Ảnh: Izvestia

Trước câu hỏi về đề xuất gia hạn Hiệp ước New START, Tổng thống Donald Trump ngày 5/10 (giờ địa phương) nhận định “đây là một ý tưởng hay”. Dù chưa chính thức khẳng định nhưng tuyên bố mới nhất của nhà lãnh đạo Mỹ được nhìn nhận là một động thái tích cực đối với thỏa thuận kiểm soát vũ khí hạt nhân quan trọng giữa quốc gia này và Nga.

Tuy nhiên, nhiều ý kiến nhận định, tình hình chính trị trong nước, đặc biệt là quá trình thông qua ngân sách tạm thời, có thể khiến chính quyền Mỹ trì hoãn việc xem xét hồ sơ Nga. Theo nhà phân tích Ivan Loshkarev, Học viện Quan hệ quốc tế Moscow (MGIMO), Chính quyền Tổng thống Donald Trump có thể đưa ra phản ứng trước cuối năm nay, song khả năng tích cực là thấp. Nhiều nhân vật cấp cao ở Washington coi các thỏa thuận ổn định chiến lược là ràng buộc đối với chính sách đối ngoại. Washington có thể tìm cách trao đổi hoặc gắn New START với những thỏa thuận khác.

Bộ Ngoại giao Nga khẳng định hiện chưa có đối thoại chiến lược nào được nối lại giữa hai nước. Cơ quan này viện dẫn tuyên bố của Tổng thống Vladimir Putin rằng hợp tác thực chất chỉ có thể khôi phục “khi các điều kiện được tạo ra để bình thường hóa quan hệ song phương và xóa bỏ những mâu thuẫn cơ bản trong lĩnh vực an ninh”.

Tại châu Âu, phản ứng với đề xuất của Nga nhìn chung tích cực. Hans Neuhoff, thành viên Ủy ban An ninh và Quốc phòng Nghị viện châu Âu, nhận định việc duy trì các giới hạn hiện nay “có thể giúp ổn định tạm thời và ngăn chặn nguy cơ leo thang hạt nhân tức thời”. Theo ông, đề xuất này tạo cơ hội chuẩn bị cho các cuộc đàm phán về một thỏa thuận thay thế khi New START hết hiệu lực.

Tuy nhiên, ông Neuhoff cho rằng EU khó có thể tham gia trực tiếp vào đàm phán Nga - Mỹ, do khuôn khổ kiểm soát vũ khí vẫn mang tính song phương. Về dài hạn, ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng một cấu trúc kiểm soát vũ khí đa cực, bao gồm cả các quốc gia có năng lực hạt nhân khác, trong đó châu Âu có thể đóng vai trò hỗ trợ.

Nếu New START hết hạn mà không có thỏa thuận kế tiếp, thế giới sẽ đối diện khoảng trống kiểm soát hạt nhân lần đầu tiên kể từ đầu thập niên 1970. Điều này đồng nghĩa với việc cả Nga và Mỹ đều có thể tự do mở rộng kho vũ khí chiến lược mà không bị ràng buộc bởi giới hạn hoặc cơ chế thanh sát.

Trong bối cảnh niềm tin chiến lược suy giảm và các kênh đối thoại bị gián đoạn, đề xuất của Nga vẫn được xem là một tín hiệu duy nhất cho thấy ý chí duy trì đối thoại kiểm soát vũ khí giữa hai cường quốc hạt nhân hàng đầu thế giới.

Hùng Anh (CTV)