Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy - đặc sắc nét sinh hoạt văn hóa của người Thái

Như thường lệ, khi mùa xuân về cũng là lúc con trai, con gái làng Roộc Răm, xã Xuân Phúc (Như Thanh) đua nhau sắm sửa quần áo, khèn bè để vui hội múa hát dưới cây bông. Ấy cũng là thời điểm mở đầu cho lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy ở khắp các bản làng của người Thái vào mỗi dịp đầu năm.

Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy của người Thái xã Xuân Phúc (Như Thanh). Ảnh: N.A

Nguồn gốc của lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy được bắt nguồn từ các ông mo, bà tày ở trong bản mường chuyên lo việc chữa bệnh cứu người cho dân bằng lá cây, hoa cỏ ở trong vườn nhà hoặc ở rừng và cầu cúng thần linh nhằm xua đuổi ma rừng, ma núi để chúng không đến quấy nhiễu bản làng. Từ ý nghĩa thờ tướng quân Trần Công Bát ở đền Cấm và mong ước sự bình yên trong cuộc sống, như: Khỏe mạnh, ấm no, hạnh phúc và biết ơn các đấng thần linh đã phù hộ, chở che cho cộng đồng dân bản làm ăn trong suốt cả năm.

Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy là hình thức tín ngưỡng dân gian độc đáo, có vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng người Thái ở làng Roộc Răm, xã Xuân Phúc. Trước kia, dân làng thường tổ chức vào dịp tháng giêng, tháng hai âm lịch hằng năm, theo chu kỳ cứ ba năm làm “đại”, một năm làm “tiểu”. Những năm gần đây, dân làng đã tổ chức mở rộng thêm lễ tục này vào dịp “Tết cơm mới” (rằm tháng 11 âm lịch). Trong ngày này, cộng đồng người Thái còn mời cả người Mường, người Kinh sinh sống trong làng đến dự lễ hội và ăn cơm mới. Lễ tục này đã góp phần tăng thêm tinh thần đoàn kết giữa các tộc người cư trú trên địa bàn và cho thấy di sản có sức sống lan tỏa sâu rộng, được cộng đồng người Thái gìn giữ, truyền dạy và phát huy qua nhiều thế hệ.

Việc tổ chức lễ tục là do ông mo hoặc bà tày đứng ra chủ trì làm lễ. Có thể thấy ở bất kỳ bản làng nào của dân tộc Thái cũng đều có truyền thống mở lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy, đặc biệt là ở những bản làng có ông mo hoặc bà tày tài giỏi, có uy tín, đông con mày, con nuôi... Để tiến hành lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy, đồng bào Thái ở làng Roộc Răm phải làm lễ “Tem phạ”. Bắt đầu từ tháng 9 âm lịch, mọi nhà phải treo các dải chỉ xanh, đỏ để tang Trời 3 ngày. Việc tổ chức lễ tục có thể diễn ra ở phạm vi các gia đình (thường những năm làm “tiểu”), còn những năm làm “đại” thì được diễn ra tại đền Cấm – nơi thờ Thành hoàng, với mục đích tạ ơn thần linh, mở hội ăn mừng sau một năm lao động vất vả để cầu cho dân làng bình an, mạnh khỏe, làm nương rẫy gặt hái được bội thu. Đặc biệt, trong lễ tục này không thể thiếu được cây bông – tượng trưng cho cuộc sống sinh sôi, trù phú của bản làng. Hiện nay, cây bông của làng Roộc Răm cao tới 9 tầng, có hàng ngàn bông hoa đồng tiền dày 30-40 cánh, được làm từ một số thân cây dâu, cây sắn, cây chục bục, nhuộm đủ loại màu sắc và treo các hình chim, thú, dụng cụ lao động. Người Thái ở làng Roộc Răm coi đây là nét sinh hoạt văn hóa tinh thần của cộng đồng, mọi người đều có quyền tham gia và hưởng thụ. Vì vậy, việc tổ chức lễ tục này không chỉ có ý nghĩa quan trọng nhằm cố kết cộng đồng, tạo nên sức mạnh chiến thắng thiên tai, địch họa mà còn có ý nghĩa giáo dục và tinh thần nhân văn cao cả.

Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy là nét sinh hoạt văn hóa dân gian được cộng đồng người Thái sáng tạo từ lâu đời, nó được các thế hệ người Thái nuôi dưỡng, bảo tồn và phát triển trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc, đến nay đã trở thành một hình thức sinh hoạt văn hóa khá hoàn chỉnh về nghệ thuật trình diễn. Ở đây có sự tham gia của nhiều loại hình nghệ thuật tổng hợp: Hát, múa, trình diễn nhạc cụ... Vì thế mà có sức sống lâu bền và trở thành tâm thức dân gian trong đời sống dân tộc Thái.

Hình thức, nghi lễ, trò diễn, vũ hội trong lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy đã thể hiện tính cộng đồng chặt chẽ. Đó còn là khát vọng tự do, bình đẳng, thể hiện tính nhân sinh quan, vũ trụ quan, thiên – địa – nhân hòa hợp. Trong đó, thể hiện ước mơ giản dị của con người, khao khát hưởng thụ và sáng tạo. Người nhập vai “thần”, vai “mường Trời” đã mượn cái huyền ảo, linh thiêng, cái uy của “thần” để nói cái thực ở đời, răn dạy người đời làm những điều hay, ý đẹp, biết sống chan hòa, yêu thương nhau. Những lời cúng thần linh, lời dặn cây bông, lời cây thuốc, lời dẫn các trò chơi, trò diễn đều thể hiện tư tưởng nhân văn, góp phần điều chỉnh các hành vi của con người, củng cố mối đoàn kết, thỏa mãn nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh của cộng đồng. Ở đây, người dân lao động cũng đã mượn không gian của lễ hội, tiếng nói của thần linh để tạo ra thời điểm cùng nhau vui chơi, nhảy múa, hát ca trong sự sáng tạo thăng hoa. Không ai khác chính người dân là chủ thể thỏa mãn nhu cầu văn hóa cao cả của cộng đồng và của chính mình.

Các đồ lễ được thờ cúng trong lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy đã phản ánh loại hình nghệ thuật ẩm thực đặc thù của cộng đồng cư dân người Thái. Ở đó có sự góp mặt của nhiều loại sản vật truyền thống từ nông nghiệp trồng trọt đến chăn nuôi, săn bắt, hái lượm. Đặc biệt việc hái thuốc chữa bệnh có ý nghĩa thiết thực trong đời sống của đồng bào. Các loại cây rừng, lá rừng, củ rừng... được người xưa khai thác để phục vụ cho cuộc sống hàng ngày, ngoài ra còn có giá trị làm phong phú thêm nền y học cổ truyền của dân tộc.

Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy còn có sức hấp dẫn với bao thế hệ người Thái, nhờ sự đóng góp của nhiều loại hình nghệ thuật tổng hợp, tạo nên một hình thái văn hóa nghệ thuật độc đáo. Thông qua lễ tục này, toàn bộ đời sống của đồng bào được tái hiện, gồm: Văn hóa sản xuất (các hoạt động kinh tế), văn hóa ứng xử tín ngưỡng (phong tục, tập quán, quan hệ ứng xử) và các mối quan hệ về tự nhiên, xã hội, con người. Vì vậy, lễ tục này thực chất là một giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào Thái, nó ra đời và tồn tại cùng với sự vận hành của thiết chế bản làng. Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy là do cộng đồng người Thái đứng ra tổ chức, song đã thu hút được sự tham gia cộng hưởng của các tộc người Mường, người Kinh... trên cùng một địa bàn sinh sống.

Với những giá trị và ý nghĩa đặc sắc như vậy, lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy của người Thái xã Xuân Phúc đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Nguyễn Ngọc