Quốc hội giám sát tối cao việc quản lý vốn, tài sản, cổ phần hóa DNNN

Ngày 28-5, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Phùng Quốc Hiển, Quốc hội làm việc tại Hội trường, tiến hành giám sát tối cao việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp và cổ phần hóa doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) giai đoạn 2011-2016.

Phát biểu thảo luận tại hội trường, các đại biểu Hoàng Quang Hàm (Phú Thọ); Nguyễn Minh Sơn (Tiền Giang); Trần Văn Minh (Quảng Ninh); Mai Sĩ Diến (Thanh Hóa); Hoàng Văn Cường (Hà Nội), Võ Đình Tín (Đắc Nông), Mai Hồng Hải (Hải Phòng); Nguyễn Thị Yến (Bà Rịa - Vũng Tàu); Nguyễn Ngọc Phương (Quảng Bình); Bế Minh Đức (Cao Bằng), Vũ Tiến Lộc (Thái Bình), Trịnh Ngọc Phương (Tây Ninh),... bày tỏ nhất trí cao với Báo cáo của Chính phủ và Báo cáo của Đoàn giám sát về thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý vốn, tài sản nhà nước và cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước.

Các đại biểu Quốc hội khẳng định công tác quản lý vốn, tài sản nhà nước, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước thời gian qua đã đạt nhiều kết quả tích cực, tuy nhiên vẫn còn những hạn chế, yếu kém. Qua đó các đại biểu đề xuất nhiều nội dung để phát huy những kết quả đã đạt được, khắc phục những tồn tại, vướng mắc nhằm thực hiện tốt công tác này trong thời gian tới, như: Kiện toàn hệ thống quy định của pháp luật về quản lý vốn, tài sản, cổ phần doanh nghiệp nhà nước (xây dựng Luật cổ phần hóa; hỗ trợ doanh nghiệp tư nhân trong nước tham gia quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước,...); kiện toàn mô hình hoạt động của SCIC; xử lý dứt điểm các tập đoàn, tổng công ty, công ty, dự án kém hiệu quả, thua lỗ kéo dài; xử lý nghiêm các cơ quan, tổ chức, cá nhân sai phạm trong quá trình cổ phần hóa nhằm ngăn chặn thất thoát vốn, tài sản của nhà nước; quản lý chặt vấn đề sử dụng đất trước, trong và sau khi cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước; nâng cao chất lượng quản trị doanh nghiệp nhà nước, phát huy quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp; định giá đúng tài sản doanh nghiệp nhà nước khi cổ phần hóa; đảm bảo công khai, minh bạch việc mua bán tài sản, thoái vốn của nhà nước; di dời các doanh nghiệp trong nội thị ra các khu công nghiệp; định giá đúng giá trị thương hiệu của doanh nghiệp khi cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước lớn; đẩy nhanh tiến độ cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước một cách thực chất; bảo đảm lợi ích của Nhà nước, nhà đầu tư, cổ đông, người lao động khi cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước; xử lý nghiêm các tổ chức, cá nhân sai phạm trong quá trình cổ phần hóa DNNN; tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát quá trình quản lý vốn, tài sản, cổ phần hóa DNNN...

Trong quá trình đại biểu Quốc hội thảo luận, Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà, Bộ trưởng Công Thương Trần Tuấn Anh, Bộ trưởng Bộ Tài chính Đinh Tiến Dũng đã phát biểu làm rõ một số vấn đề đại biểu quan tâm.

Bộ trưởng Trần Hồng Hà. Ảnh VGP/Nhật Bắc

Quản lý chặt quỹ đất khi cổ phần hóa DNNN

Bộ trưởng Bộ TN&MT Trần Hồng Hà phát biểu giải trình làm rõ một số nội dung liên quan đến định giá đất, quản lý, sử dụng đất đai trong quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước.

Bộ trưởng cho biết, trước đây do hạn chế trong các quy định của pháp luật về đất đai, nên trong quá trình tiến hành rà soát quỹ đất, sử dụng đất để cổ phần hóa DNNN chưa có sự đánh giá về giá trị đất đai, dẫn đến khi tính toán giá trị doanh nghiệp, không tính toán được giá trị đất để tiến hành cổ phần hóa...

Để khắc phục hạn chế trên, Bộ TN&MT đã tham mưu cho Chính phủ ban hành Nghị định 01/2017/NĐ-CP, qua đó việc quản lý đất đai trong quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước được thực hiện chặt chẽ hơn, trong đó, quy định cụ thể phương án sử dụng đất khi cổ phần hóa DNNN trước khi cổ phần hóa; việc xác định giá đất khi cổ phần hóa phải thực hiện theo đúng quy định của pháp luật và quy định của địa phương, công bố công khai, minh bạch;...

Bên cạnh đó, Bộ TN&MT cùng các cơ quan hữu trách cũng tiến hành thanh tra, kiểm tra các dự án cổ phần hóa, nếu phát hiện vấn đề thiếu minh bạch, không phù hợp sẽ có biện pháp xử lý; có giải pháp giải quyết vấn đề đất đai nông lâm trường;...

Bộ trưởng Trần Tuấn Anh. Ảnh VGP/Nhật Bắc

Phân định rạch ròi giữa quản lý nhà nước và quản trị doanh nghiệp

Trong phiên thảo luận sáng 28/5, Bộ trưởng Bộ Công Thương Trần Tuấn Anh đã giải trình một số vấn đề liên quan đến việc quản lý phần vốn của nhà nước đối với một số doanh nghiệp thuộc chức năng quản lý của Bộ.

Theo Bộ trưởng trong quy định của pháp luật hiện hành còn nhiều chồng chéo giữa các văn bản quy phạm pháp luật; sự chồng chéo giữa chức năng quản lý nhà nước với quản trị doanh nghiệp; dẫn đến tình trạng "vừa đá bóng, vừa thổi còi", chất lượng đầu tư các dự án sản xuất kinh doanh chưa hiệu quả, thua lỗ, mất mát vốn, lãng phí, thậm chí sai phạm...

Bày tỏ đồng tình với nội dung các giải pháp nêu ra trong báo cáo giám sát, Bộ trưởng nhấn mạnh giải pháp đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện các quy phạm pháp luật về quản lý vốn, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước; việc cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước cần làm rõ các nguyên tắc cơ bản để khai thác, sử dụng tốt nguồn vốn đang đầu tư hiệu quả; phân định rạch ròi giữa quản lý nhà nước với quản trị doanh nghiệp; nội luật hóa các cam kết quốc tế;...

Đại biểu Vũ Tiến Lộc (Thái Bình). Ảnh VGP/Nhật Bắc

Nghiên cứu ban hành Luật cổ phần hóa

Theo đại biểu Vũ Tiến Lộc, chủ trương đúng đắn và rất cần được quán triệt xuyên suốt trong quá trình cải cách DNNN để từ đó nâng cao hiệu quả sử dụng vốn trong toàn bộ nền kinh tế là phải quyết liệt đẩy mạnh quá trình cổ phần hóa các DNNN một cách thực chất và thoái vốn nhà nước ra khỏi hầu hết các lĩnh vực kinh doanh mà Nhà nước không cần phải nắm giữ theo đúng tinh thần của các nghị quyết của Đảng.

Cho rằng tiến trình cổ phần hóa và thoái vốn nhà nước thời gian qua lại diễn ra “rất chậm chạp”, đại biểu đề nghị, trong thời gian tới, Chính phủ sẽ thúc đẩy tiến trình cổ phần hóa các DNNN một cách quyết liệt như đã và đang thúc đẩy tiến trình cải cách hành chính, cắt bỏ “giấy phép con” và điều kiện kinh doanh thời gian qua.

Theo đại biểu “nếu được như vậy, động lực phát triển tại các DN sẽ được khơi dậy và tạo tiền đề cho việc nâng cao hiệu quả sử dụng vốn nhà nước, thúc đẩy phát triển mạnh mẽ khu vực kinh tế tư nhân. Từ đó thúc đẩy tốc độ tăng trưởng và cải thiện chất lượng tăng trưởng của nền kinh tế nước ta”.

Đại biểu cũng kiến nghị, Quốc hội nghiên cứu ban hành Luật về cổ phần hóa. Đây sẽ là khung khổ chính sách để thúc đẩy khu vực DN tư nhân trong nước tham gia được vào quá trình thoái vốn nhà nước trong DN.

Đại biểu Hoàng Văn Cường (Hà Nội). Ảnh VGP/Nhật Bắc

Bảo đảm công khai, minh bạch trong quá trình cổ phần hóa

Cơ bản nhất trí với các kiến nghị trong dự thảo Nghị quyết kết quả giám sát, song đại biểu Hoàng Văn Cường (Hà Nội) cho rằng, việc định giá DN cần quy định cụ thể hơn nữa, nhằm tôn trọng, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của DN và nhà đầu tư, nhằm không thất thoát vốn Nhà nước, thu hút nhà đầu tư tham gia. Các phát hiện, đề xuất qua kiểm toán cần được tập hợp thành bộ tài liệu về định giá thông tin DNNN trong quá trình cổ phần hóa.

Đồng thời phải bảo đảm công khai, minh bạch trong quá trình cổ phần hóa về việc triển khai các thông tin liên quan đến hoạt động của DNNN sẽ cổ phần hóa và quyền được tiếp cận thông tin của nhà đầu tư. Thực hiện việc công bố danh mục DN dự kiến sẽ cổ phần hóa trên cổng thông tin của Chính phủ; DN được cổ phần hóa phải thực hiện nghiêm túc lộ trình đã phê duyệt; siết chặt việc bảo đảm chất lượng công bố thông tin của DNNN.

Đại biểu đề nghị Chính phủ làm rõ và trình ra Quốc hội về tài sản công có tính thương mại hiện nay là bao nhiêu, đang ở những DN nào? Loại tài sản công nào sinh lợi cần tiếp tục để phục vụ quá trình phát triển KT-XH? Loại tài sản công nào kém hiệu quả, cần tiếp tục thoái để thu hút nhà đầu tư trong quá trình cổ phần hóa tới đây, thông qua đó đẩy nhanh tiến độ và chất lượng cổ phần hóa, tách bạch giữa nhiệm vụ kinh doanh và nhiệm vụ chính trị có tính công ích của DNNN; hạn chế tối đa can thiệp hành chính, can thiệp công việc mang tính vụ việc vào sử dụng vốn, tài sản Nhà nước tại DN, nhằm sai lệch mục tiêu chiến lược và dài hạn của đầu tư nhà nước.

Đồng thời, xây dựng lộ trình hợp lý trong thanh tra, kiểm tra, giám sát, kiểm toán đối với DNNN, không để xảy ra thất thoát vốn, tài sản Nhà nước; thực hiện công khai, minh bạch, đúng pháp luật trong đầu tư, quản lý, phân phối thu nhập; xử lý nghiêm khắc, mang tính răn đe đối với những vi phạm.

Đại biểu Nguyễn Minh Sơn (Tiền Giang). Ảnh VGP/Nhật Bắc

Tạo lập 3 vòng kiểm soát theo thông lệ quốc tế

Theo đại biểu Nguyễn Minh Sơn (Tiền Giang), trong quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại DNNN vẫn còn những tồn tại, hạn chế, nghiêm trọng hơn, thời gian qua đã xảy ra những vi phạm trong lĩnh vực này dẫn đến những hậu quả nặng nề khó khắc phục. Một số vụ việc đã phải gửi qua cơ quan điều tra, xử lý hình sự.

Đại biểu cho rằng, nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng này xuất phát từ công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát đối với DNNN.

Do đó, muốn khắc phục các bất cập này, đại biểu cho rằng, trong từng DNNN cần tạo lập 3 vòng kiểm soát theo thông lệ quốc tế.

Một là, phát hiện và quản lý rủi ro trong hoạt động hàng ngày thông qua kiểm soát nội bộ. Hai là, theo dõi, giám sát rủi ro trong toàn bộ DN thông qua hệ thống quản trị rủi ro. Ba là, kiểm toán nội bộ để bảo vệ tài sản, vốn của nhà nước, kinh tế của nhà nước.

Đầu tư ra nước ngoài: Làm rõ dự án nỗ, lãi

Về vấn đề DNNN đầu tư ra nước ngoài, dẫn báo cáo Chính phủ trang 38, đại biểu cho biết tính đến 31/12/2016 đã có 18 tập đoàn, tổng công ty 100% vốn nhà nước có dự án đầu tư ra nước ngoài, thực hiện đầu tư 110 dự án với tổng vốn đầu tư đã thực hiện hơn 7 tỷ USD, chủ yếu tập trung trong khai thác dầu khí, viễn thông, trồng cây cao su, khai thác khoáng sản… Trong đó, 25,5% dự án báo lỗ, 29% dự án lỗ, 46,6% dự án không có báo cáo doanh thu, lợi nhuận. Chỉ riêng năm 2016, lợi nhuận được chia cho Việt Nam là 145 triệu USD.

Cho rằng, nội dung này của báo cáo còn tương đối đơn giản, chưa lột tả được bức tranh tổng thể đầu tư ra nước ngoài của các DNNN, đại biểu đề nghị báo cáo cần làm rõ, dự án thuộc ngành, lĩnh vực nào lỗ và lãi, hạn chế vướng mắc, nguyên nhân của việc lỗ.

Chính phủ, cần rà soát, tổng kết vấn đề này, để đánh giá thực chất hơn, đưa ra các giải pháp xử lý, cơ cấu lại đối với những dự án đầu tư kém hiệu quả theo hướng bán, chuyển nhượng.

Trong đó, cũng cần chú ý đưa ra các giải pháp xử lý kịp thời vướng mắc cho DN, bảo đảm không làm ảnh hưởng đến tiến độ và hiệu quả đầu tư đối với một số dự án quan trọng mang tính chiến lược...

Xem lại quy định xác định giá trị quyền thuê đất

Về cổ phần hóa DN, đại biểu Nguyễn Minh Sơn cho rằng, xử lý đất đai và xác định quyền sử dụng đất cho các DN cổ phần hóa là vấn đề được quan tâm nhất trong quá trình cổ phần hóa thời gian qua.

Theo Báo cáo của Kiểm toán Nhà nước, hầu hết các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước khi thực hiện cổ phần hóa giai đoạn 2011 - 2015 đều không tính giá trị lợi thế quyền thuê đất vào giá trị DN.

Trong thực tế cho thấy, một số DN có diện tích đất lớn, vị trí đắc địa nhưng không tính giá trị lợi thế quyền thuê đất vào giá khởi điểm để đấu giá trị giá đúng giá cao hơn nhiều với giá khởi điểm.

Theo đại biểu, hai thông số quan trọng trong việc xác định giá đất là tỷ lệ phần trăm và giá đất cụ thể đều không thể hiện hết tính hiệu quả trong xác định giá trị, lợi thế quyền thuê đất của DN cổ phần.

Do đó, đại biểu kiến nghị, để bảo đảm lợi ích nhà nước và phản ánh đúng giá trị thực tế của DN cần xem xét lại quy định liên quan đến xác định giá trị quyền thuê đất và giá trị DNNN khi cổ phần hóa.

Không để xảy ra sai phạm khi phê duyệt phương án sử dụng đất

Về quản lý đất đai, thất thoát đất đai khi cổ phần hóa, đại biểu Hoàng Quang Hàm cho rằng, vấn đề này đã được khắc phục một bước khi ban hành Nghị định 126 của Chính phủ. Theo đó, DN thuộc diện cổ phần hóa có trách nhiệm rà soát toàn bộ diện tích đang quản lý sử dụng để lập và hoàn thiện phương án sử dụng đất theo quy định của pháp luật về đất đai và pháp luật có liên quan trước thời điểm cổ phần hóa.

Tuy nhiên, Chính phủ cần chỉ đạo kiểm tra, giám sát các bộ, ngành địa phương khi phê duyệt phương án sử dụng đất và quản lý quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất sau cổ phần hóa. Không để xảy ra sai phạm khi phê duyệt phương án sử dụng đất hoặc để xảy ra doanh nghiệp sau cổ phần hóa chuyển đổi mục đích sử dụng đất không đúng quy định như kinh doanh bất động sản, làm nhà ở, chung cư thương mại kiếm lời gây thất thoát tài sản nhà nước.

Đại biểu Trần Văn Minh (Quảng Ninh). Ảnh VGP/Nhật Bắc

Nghiên cứu áp dụng các phương pháp định giá tài sản tiên tiến

Theo đại biểu Trần Văn Minh (Quảng Ninh), việc quản lý đất đai trước và sau quá trình cổ phần hóa còn nhiều thiếu sót, thể hiện qua không tính hoặc tính thiếu giá trị quyền sử dụng đất khi xác định giá trị DN cổ phần hóa.

Việc xác định quyền sử dụng đất khi thay đổi quy hoạch, thay đổi mục đích sử dụng đất của DN sau cổ phần hóa với những vị trí đắc địa bất cập, thiếu minh bạch, tạo cơ hội cho một số tổ chức, cá nhân trục lợi, tham nhũng vốn, tài sản của Nhà nước. Nhiều cổ đông tham gia mua cổ phiếu của nhiều DN trái ngành, thâu tóm DN khi cổ phần hóa vì thế không loại trừ việc họ lợi dụng cơ hội từ mảnh đất vàng đang được DN nắm giữ.

Vì vậy, đại biểu đề nghị nghiên cứu áp dụng các phương pháp định giá tài sản tiên tiến, phù hợp với cơ chế kinh tế thị trường, bảo đảm vốn, tài sản của Nhà nước, giá trị DN được định giá đầy đủ, hợp lý, công khai, minh bạch. Giá cổ phần được xác định theo cơ chế thị trường thông qua đấu giá công khai, minh bạch. Việc định giá DN cần tiến hành động lập bởi các đơn vị trong và ngoài nước. Việc định giá giá trị DN cần được kiểm soát chéo giữa các cơ quan, bảo đảm khách quan, minh bạch. Cần quy định chế tài cụ thể với trường hợp tổ chức có dấu hiệu vi phạm quy định pháp luật; nghiêm cấm việc xác định giá trị DN không chính xác, có dấu hiệu trục lợi.

Giữ vững vị trí then chốt của DNNN

Theo đại biểu Hoàng Quang Hàm, chủ trương nhất quán của Đảng - DNNN giữ vững vị trí then chốt là lực lượng vật chất quan trọng của nền kinh tế nhà nước, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, và thực hiện tiến bộ công bằng xã hội.

Để duy trì được vị trí then chốt và là lực lượng vật chất quan trọng theo chủ trương của Đảng cần một lượng vốn nhất định. Ngoài lượng vốn, các DNNN ở lĩnh vực then chốt đang nắm giữ cũng có lúc cần bổ sung để duy trì phần vốn góp để đầu tư mở rộng hoàn thành nhiệm vụ mới.

Vì vậy, đối với tiền thu từ thoái vốn cổ phần hóa cần tính toán số vốn dành riêng duy trì và phát triển DNNN theo đúng chủ trương của Đảng. Cần tính toán từ bây giờ, tránh tình trạng tiền thu được sử dụng cho đầu tư và các nhiệm vụ khác khi cần phát triển cho DNNN lại không thu xếp được.

Hơn nữa, cũng cần nhận thức chủ trương thoái vốn thực chất là quá trình cơ cấu lại danh mục vốn đầu tư của Nhà nước với mục tiêu thu hồi vốn đầu tư vào những lĩnh vực không then chốt, tất yếu để chuyển sang đầu tư tại doanh nghiệp đầu tư then chốt, thiết yếu. Vì vậy, việc cổ phần hóa, thoái vốn, sử dụng tiền thu được từ thoái vốn cổ phần hóa cũng cần cân nhắc nội dung này.

Tránh tình trạng “một bên ra sức thoái vốn, một bên lại mua vào”

Về mục tiêu đầu tư kinh doanh của DNNN, vốn nhà nước, đại biểu Hoàng Quang Hàm cho rằng cần bảo đảm đúng chủ trương của Đảng: Tập trung vào lĩnh vực then chốt, thiết yếu, địa bàn quan trọng và quốc phòng, an ninh, những lĩnh vực mà thành phần kinh tế khác không đầu tư.

Theo đó, ngoài việc ban hành tiêu chí DN, Chính phủ cần chính sách, phương thức quản lý đánh giá phù hợp với các DNNN theo lĩnh vực theo đúng chủ trương và trong cơ chế thị trường, và DNNN đầu tư trong các lĩnh vực mà các thành phần kinh tế khác không đầu tư do không đáp ứng được yêu cầu về mở rộng. Hai loại DN này phải có chính sách khác nhau nên phải có cách ứng xử khác nhau.

Bên cạnh đó, cần quy định rõ chức năng, nhiệm vụ của SCIC, không nên để tình trạng SCIC thực hiện đầu tư vào các lĩnh vực không then chốt của Nhà nước đang thoái vốn. Mặc dù, chức năng quan trọng của SCIC là kinh doanh vốn, nhưng vì là DNNN sử dụng vốn nhà nước nên SCIC chỉ nên đầu tư kinh doanh vào lĩnh vực phù hợp với chủ trương. Việc đầu tư vào các DN thu lợi nhuận cần bám sát chủ trương của Đảng. Cần cân nhắc để tránh tình trạng cùng là Nhà nước mà một bên ra sức thoái vốn, bên lại mua vào.

Xử lý dứt điểm dự án kém hiệu quả, thua lỗ kéo dài

Đại biểu Hoàng Quang Hàm cũng đề nghị cần rà soát, xử lý dứt điểm theo đúng tinh thần của Nghị quyết 12 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng là đến năm 2020 tập trung xử lý dứt điểm các tập đoàn kinh tế, tổng công ty, các dự án của nhà nước đầu tư kém hiệu quả, thua lỗ kéo dài. Không chỉ 12 dự án ngành công thương, hay Tổng công ty tàu thủy Vinashin, mà cần rà soát tổng thể các dự án, các DN thua lỗ khác bảo đảm lợi ích của Nhà nước, không để tình trạng tiếp tục cấp vốn do thua lỗ kéo dài, hoặc tình trạng nhiều tài sản không sử dụng hao mòn theo thời gian, chi phí lãi vay để bảo toàn tài sản và để cử tri yên tâm.

Bên cạnh đó, Chính phủ cần có quy định cụ thể về xử lý cổ tức và lợi nhuận của Nhà nước chưa chưa trước khi thoái vốn hoặc cổ phần hóa DN hiện chưa rõ ràng. Đồng thời, có phương án xử lý để bảo đảm lợi ích của Nhà nước đối với DN đã thái vốn, hoặc cổ phần hóa, nhưng không chia cổ tức, hoặc lợi nhuận cho nhà nước. Có trường hợp không công bố rõ khoặc minh bạch thông tin về số liệu cổ tức và lợi nhuận chưa chia khi thoái vốn, cổ phần hóa.

Việc hoàn thiện thể chế được thực hiện đầy đủ, kịp thời hơn

Mở đầu phiên họp, Ủy viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội Vũ Hồng Thanh trình bày Báo cáo tóm tắt (bản đầy đủ đã được gửi tới các đại biểu Quốc hội) của Đoàn giám sát của Quốc hội về việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp và cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước giai đoạn 2011 - 2016.

Trước hết về xây dựng hệ thống thể chế, báo cáo nhấn mạnh: Quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp là một chủ trương lớn, quan trọng, được đề cập trong nhiều văn kiện của Đảng. Việc hoàn thiện thể chế quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp nhìn chung khá đầy đủ, kịp thời hơn so với giai đoạn trước; nội dung các văn bản pháp luật có tính bao quát, phạm vi điều chỉnh rộng, chất lượng văn bản từng bước được nâng lên.

Nội dung các văn bản quy phạm pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp được ban hành trong giai đoạn 2011 - 2016 có phạm vi điều chỉnh ngày càng rộng, cơ bản đã bao phủ các lĩnh vực của nền kinh tế; đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế; tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế; nâng cao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của doanh nghiệp nhưng vẫn bảo đảm vai trò chỉ đạo, giám sát của Nhà nước; thực hiện công khai, minh bạch thông tin về hoạt động của doanh nghiệp; bước đầu phân định rõ hơn vai trò của cơ quan quản lý nhà nước, cơ quan đại diện chủ sở hữu và người đại diện vốn nhà nước tại doanh nghiệp... Từ đó, tăng cường trách nhiệm của tập thể, cá nhân trong việc quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp.

Tuy nhiên, một số chủ trương, chính sách chậm được thể chế hóa hoặc chưa được thể chế hóa đầy đủ, thiếu thống nhất, rõ ràng, chưa có các giải pháp mang tính đột phá trong việc nâng cao hiệu quả quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp. Hệ thống văn bản pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp còn phức tạp, nội dung một số văn bản chưa phù hợp thực tế, còn chồng chéo với hệ thống pháp luật khác.

Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội Vũ Hồng Thanh trình bày báo cáo. Ảnh VGP/Nhật Bắc

Thường xuyên tổng kết, sửa đổi tháo gỡ khó khăn cổ phần hóa DNNN

Về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, Báo cáo cho biết: Chính sách, pháp luật về cổ phần hóa DNNN cơ bản đã được ban hành đầy đủ, đáp ứng yêu cầu thực tiễn và bám sát định hướng, chủ trương của Đảng.

Chính phủ, các bộ, cơ quan ngang bộ, UBND cấp tỉnh đã ban hành gần 100 văn bản quy phạm pháp luật và gần 250 văn bản chỉ đạo điều hành để triển khai nhằm thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng trong việc sắp xếp, đổi mới DNNN, trong đó liên quan trực tiếp có 23 nghị định của Chính phủ, quyết định của Thủ tướng Chính phủ và 23 thông tư hướng dẫn thực hiện các cơ chế, chính sách về sắp xếp, cổ phần hóa DNNN.

Trong giai đoạn 2011-2016, chính sách, pháp luật về cổ phần hóa DNNN đã được ban hành dưới dạng nghị định, thông tư là khá đầy đủ, kịp thời theo đúng quy định của Luật Doanh nghiệp, Luật Quản lý, sử dụng vốn nhà nước đầu tư vào sản xuất, kinh doanh, Luật Chứng khoán, Luật Thực hành tiết kiệm chống lãng phí, Luật Đất đai… từ tiêu chí, danh mục phân loại DNNN, trình tự cổ phần hóa, phương pháp định giá, cơ chế đấu giá bán ra thị trường, chế độ, chính sách đối với người lao động…

Văn bản pháp luật về cổ phần hóa thường xuyên được tổng kết, sửa đổi để tháo gỡ kịp thời các vướng mắc, khó khăn, trong vòng 5 năm, Chính phủ đã ban hành 03 nghị định về cổ phần hóa DNNN, ngày càng đẩy mạnh công khai, minh bạch, tăng cường sự kiểm tra, giám sát của các cơ quan quản lý đối tượng chịu ảnh hưởng, thực hiện nguyên tắc thị trường trong định giá và bán đấu giá cổ phần, hướng dẫn xử lý dứt điểm các tồn tại về tài chính khi cổ phần hóa nhằm hạn chế tối đa khả năng thất thoát vốn và tài sản nhà nước có thể xảy ra trong quá trình cổ phần hóa. Thủ tướng Chính phủ cũng đã ban hành 03 văn bản quy định về tiêu chí, danh mục phân loại DNNN.

Báo cáo cũng chỉ rõ, cổ phần hóa DNNN là vấn đề rất khó, phức tạp, nhất là về định giá xác định giá trị doanh nghiệp và đất đai, bên cạnh đó còn liên quan đến việc kiểm soát của Nhà nước trong những lĩnh vực quan trọng, địa bàn thiết yếu, quốc phòng, an ninh. Tháo gỡ khó khăn để thực hiện, đẩy nhanh tiến độ cổ phần hóa và quy định chặt chẽ nhằm ngăn chặn thất thoát vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp là hai vấn đề được thể hiện rõ nét trong các chủ trương, chính sách của Đảng, cần phải quy định bằng văn bản quy phạm pháp luật.

Công tác cổ phần hóa DNNN còn thiếu những căn cứ pháp lý chặt chẽ ở cấp độ luật do Quốc hội ban hành, vẫn còn phụ thuộc nhiều vào hệ thống pháp luật chuyên ngành như pháp luật về đất đai, chứng khoán… và các nghị định của Chính phủ.

Hệ thống văn bản pháp luật quy định chung cho tất cả các DNNN, chưa thật sự phù hợp với đối tượng được sắp xếp, cổ phần hóa là các doanh nghiệp có quy mô lớn, phạm vi hoạt động rộng, kinh doanh đa ngành nghề, tài chính phức tạp. Một số quy định về cổ phần hóa còn dẫn đến cách hiểu và vận dụng khác nhau giữa các cơ quan, đơn vị...

Hoạt động của DNNN đạt nhiều kết quả tích cực

Về kết quả đạt được trong tổ chức thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp, báo cáo cho biết: Đến hết năm 2016, cả nước còn 583 doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ. Mặc dù gặp nhiều khó khăn và bị tác động mạnh do biến động lớn về tình hình thị trường, giá cả, về rủi ro tài chính khi xảy ra khủng hoảng tài chính giai đoạn 2008 - 2012, đặc biệt là xu hướng giảm khá mạnh của ngành khai khoáng vốn là ngành kinh tế mũi nhọn, chiếm tỷ trọng GDP lớn, nhưng hoạt động của các DNNN vẫn đạt được một số kết quả tích cực.

Nổi bật là, DNNN cơ bản thực hiện được vai trò là lực lượng vật chất quan trọng của nền kinh tế, góp phần điều tiết, ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm các cân đối lớn của nền kinh tế và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. DNNN chuyển dịch theo hướng chỉ tập trung vào những ngành nghề then chốt của nền kinh tế hoặc những lĩnh vực mà doanh nghiệp tư nhân không đầu tư.

Việc bảo toàn và tăng trưởng vốn đạt kết quả đáng khích lệ. Đến hết năm 2016, sau 5 năm, tổng tài sản của các doanh nghiệp 100% vốn nhà nước tăng 45,8%; vốn chủ sở hữu tăng 92,2%.

Hiệu quả kinh doanh của DNNN xét trên tiêu chí lợi nhuận tạo ra, nộp ngân sách nhà nước có chiều hướng tích cực. Hầu hết các doanh nghiệp đều có lãi và số lãi tăng. Có những tập đoàn có tỷ suất lợi nhuận cao như Tập đoàn Công nghiệp Viễn thông quân đội là 43,5%, Tập đoàn Cao su Việt Nam là 30,4%, Tổng công ty Mía đường là 29,9%.

Dù kinh tế thế giới không ổn định, hoạt động kinh doanh trong nước gặp khó khăn nhưng Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam trong giai đoạn 2011-2016 vẫn nộp NSNN 147.941 tỷ đồng, Tập đoàn Công nghiệp Viễn thông quân đội nộp NSNN 131.400 tỷ đồng...

Ngoài nhiệm vụ bảo toàn và phát triển vốn nhà nước trong SXKD, các DNNN còn thực hiện nhiệm vụ chính trị xã hội theo chỉ đạo của cơ quan đại diện chủ sở hữu như tham gia bình ổn giá cả các mặt hàng thiết yếu, cung cấp nước sạch đô thị, duy trì an ninh, trật tự xã hội, xây dựng nhà ở cho người có thu nhập thấp.

Thực hiện nhiệm vụ chính trị do Chính phủ giao, nhiều DNNN đầu tư vào vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn như Tập đoàn Điện lực Việt Nam thực hiện nhiều công trình điện tại vùng sâu vùng xa, hải đảo. Nhiều DNNN đi đầu trong hoạt động chuyển giao công nghệ, hội nhập kinh tế quốc tế, bình ổn thị trường, bảo đảm các cân đối lớn của nền kinh tế.

Các DNNN đã tích cực đóng góp giúp đỡ người nghèo, vùng thiên tai, bão lũ, làm tốt công tác từ thiện, nhân đạo (chăm sóc bà mẹ Việt Nam anh hùng, người có công...), tổng các khoản chi phí thực hiện chính sách an sinh xã hội trong giai đoạn 2011 - 2016 của Công ty mẹ các tập đoàn, tổng công ty là 9.558 tỷ đồng.

Tổng tài sản của các DN có vốn góp Nhà nước năm 2016 là 495.126 tỷ đồng

Báo cáo cho biết, kết quả hoạt động SXKD của các doanh nghiệp có vốn nhà nước có xu hướng tăng trưởng ổn định và phát triển. Tổng tài sản của các công ty cổ phần, công ty TNHH 2 thành viên trở lên có cổ phần, vốn góp của Nhà nước năm 2016 là 495.126 tỷ đồng, tăng 3,8 lần so với năm 2011; tổng vốn chủ sở hữu là 167.701 tỷ đồng, tăng xấp xỉ 3 lần so với năm 2011; tổng doanh thu đạt 423.250 tỷ đồng, tăng 1,7 lần so với năm 2011.

Tốc độ tăng trưởng doanh thu bình quân cả giai đoạn 2011-2016 đạt 13%; tổng lợi nhuận trước thuế là 31.723 tỷ đồng, tăng 4,3 lần so với năm 2011; tỷ suất lợi nhuận trước thuế/vốn chủ sở hữu bình quân năm 2016 đạt 19% và bình quân cả giai đoạn 2011-2016 đạt 15%; tỷ suất lợi nhuận trước thuế/tổng tài sản bình quân năm 2016 đạt 6% và bình quân cả giai đoạn 2011-2016 đạt 5%.

Thu lợi nhuận, cổ tức được chia từ công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên được thực hiện theo quy định. Nhiều dự án đầu tư có hiệu quả sản xuất, kinh doanh cao và lợi nhuận tăng trưởng hàng năm; lợi nhuận, cổ tức được chia không ngừng tăng lên, đóng góp tích cực vào kết quả hoạt động SXKD chung,…

Các chế độ tiền lương, thù lao, tiền thưởng, phụ cấp trách nhiệm và quyền lợi khác đối với người lao động, người quản lý doanh nghiệp, kiểm soát viên, người đại diện phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp được thực hiện đầy đủ, đúng chế độ quy định tại văn bản hướng dẫn của Bộ, ngành Trung ương và Nghị quyết Đại hội cổ đông, Điều lệ và Quy chế của Công ty.

Việc thực hiện nghĩa vụ đối với ngân sách nhà nước, phân phối lợi nhuận, trích lập và sử dụng các quỹ của doanh nghiệp đã được triển khai nghiêm túc, tuân thủ đầy đủ các nghĩa vụ NSNN theo quy định. Năm 2016, các doanh nghiệp có cổ phần, vốn góp của nhà nước phát sinh phải nộp NSNN 62.967 tỷ đồng, tăng 24% so với năm 2015 nếu xét trong cùng số lượng doanh nghiệp hiện có năm 2015.

Hiệu quả chưa tương xứng với nguồn lực đang nắm giữ

Bên cạnh đó, báo cáo cũng chỉ rõ những tồn tại, hạn chế và một số vi phạm trong việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp.

Cụ thể là, hiệu quả hoạt động của DNNN còn chưa tương xứng với nguồn lực đang nắm giữ, tổng tài sản và vốn tăng (tài sản tăng 45,8%, vốn chủ sở hữu tăng 92,2%) nhưng doanh thu, lợi nhuận trước thuế và nộp ngân sách nhà nước có tốc độ tăng chậm (tốc độ tăng nộp ngân sách nhà nước chỉ 18%, bình quân 3%/năm), tổng số nợ phải trả cao, tăng 26% so với năm 2011 (từ 1.292.400 lên 1.628.649 tỷ đồng); chưa thực sự phát huy được vai trò chủ đạo trong nền kinh tế cũng như chưa thực hiện được nhiệm vụ dẫn dắt, thúc đẩy các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế khác phát triển, tạo động lực phát triển kinh tế. Có trường hợp doanh nghiệp chưa thực thi nghiêm túc các kế hoạch đặt ra; năng suất lao động, hiệu quả SXKD còn thấp; hoạt động đầu tư ra ngoài doanh nghiệp còn dàn trải, hiệu quả chưa cao…

Bên cạnh đó, tình trạng lãng phí, thất thoát nguồn lực đất đai, tài sản... diễn ra phức tạp; tình trạng đấu thầu hình thức chưa được ngăn chặn hiệu quả; công tác quản lý tài sản công thiếu chặt chẽ, nặng tính bao cấp nên việc hạch toán và theo dõi tài sản không kịp thời và đầy đủ. Còn có trường hợp để xảy ra khiếu nại, khiếu kiện phức tạp trong công tác thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư cho người có đất thu hồi khi thực hiện các dự án đầu tư tại địa phương.

Công tác kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật về khoáng sản của các cơ quan quản lý nhà nước chưa được thực hiện đầy đủ, triệt để nhằm phát hiện và xử lý kịp thời. Trong quản lý, sử dụng đất của các DNNN, còn trường hợp chưa kê khai đăng ký với cơ quan nhà nước có thẩm quyền, không đưa đất vào sử dụng, sử dụng đất không đúng mục đích, để đất bị lấn, chiếm...

Giám sát qua báo cáo và làm việc trực tiếp của Đoàn giám sát với Thanh tra Chính phủ và Kiểm toán Nhà nước cho thấy, các vi phạm trong quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước trong thời gian qua chủ yếu tập trung ở 4 vi phạm như: Vi phạm nguyên tắc tuân thủ pháp luật trong kinh doanh; Vi phạm nguyên tắc thị trường; Vi phạm nguyên tắc quản trị doanh nghiệp; Vi phạm nguyên tắc quản lý tài chính. Một số vi phạm để lại hậu quả nặng nề, lâu dài, khó khắc phục về tài chính và buộc phải xử lý, kỷ luật cán bộ.

Cổ phần hóa đạt nhiều kết quả tích cực

Về cổ phần hóa DNNN, báo cáo cho biết, thực hiện chủ trương đẩy mạnh cổ phần hóa, giảm số lượng DNNN giữ cổ phần chi phối, chỉ duy trì DNNN trong những ngành, lĩnh vực then chốt của nền kinh tế và các lĩnh vực mà doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân không tham gia, giai đoạn 2011 - 2016 cả nước đã cổ phần hóa 571 doanh nghiệp và bộ phận doanh nghiệp.

Công tác cổ phần hóa trong giai đoạn này đã đạt được những kết quả tích cực như: Các cơ quan, đơn vị về cơ bản đã thực hiện trình tự, thủ tục cổ phần hóa theo đúng quy định pháp luật, không làm thất thoát vốn, tài sản nhà nước, hài hòa quyền lợi của nhà nước, nhà đầu tư và người lao động tại doanh nghiệp.

Việc phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng, đăng ký giao dịch, niêm yết của các doanh nghiệp cổ phần hóa trên thị trường chứng khoán đã tác động tích cực tới sự phát triển của thị trường chứng khoán. Từ năm 2011 đến hết năm 2015 đã có 276 doanh nghiệp cổ phần hóa phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng tại Sở giao dịch chứng khoán và các công ty chứng khoán với tổng số cổ phần chào bán là 3.068.158.697 cổ phiếu, trị giá 17.558 tỷ đồng. Số cổ phiếu bán được là 1.500.663.351 cổ phiếu, trị giá 20.547 tỷ đồng, đạt 49% tổng số lượng cổ phần chào bán. Nguồn vốn thu được sau khi cổ phần hóa DNNN chuyển về Quỹ Hỗ trợ sắp xếp và phát triển doanh nghiệp.

Tuy nhiên, một số cơ quan, đơn vị chưa đáp ứng được yêu cầu và tiến độ cổ phần hóa theo kế hoạch đề ra; tỷ lệ vốn Nhà nước nắm giữ ở các công ty cổ phần còn cao, trong đó có các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước hoạt động trong lĩnh vực Nhà nước không cần chi phối...

Sau cổ phần hóa còn phát sinh nhiều vấn đề cần phải tiếp tục xử lý như giải quyết tranh chấp về tài sản, đất đai; các vấn đề về lao động, trợ cấp; về công nợ giữa người lao động với công ty cổ phần và giữa DNNN với công ty cổ phần; ràng buộc pháp lý để triển khai thực hiện phương án SXKD thể hiện trong phương án cổ phần hóa…

Công tác xử lý tài chính trước và trong quá trình cổ phần hoá còn có trường hợp chưa chặt chẽ, sai nguyên tắc, sai chế độ; đánh giá không chính xác giá trị tài sản; sai sót trong việc xác định giá trị thương hiệu, lợi thế kinh doanh, các khoản đầu tư tài chính, giá trị quyền sử dụng đất, tài sản cố định, hàng tồn kho, dự án, công trình đã hoàn thành chưa quyết toán, xác định giá trị doanh nghiệp chưa thực hiện đúng nguyên tắc thị trường... dẫn đến xác định sai lệch giá trị doanh nghiệp để cổ phần hoá.

Không thể phủ nhận những chuyển biến tích cực của khối DNNN

Qua kết quả giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp và cổ phần hóa DNNN giai đoạn 2011 - 2016, Đoàn giám sát nhận thấy hệ thống chính sách, pháp luật liên quan đến hai nội dung nêu trên đã từng bước được hoàn thiện.

Hoạt động của các DNNN mặc dù vẫn còn những mặt tồn tại, hạn chế, hiệu quả sản xuất kinh doanh chưa tương xứng với nguồn lực Nhà nước đầu tư; vẫn còn những doanh nghiệp làm ăn thua lỗ, thất thoát, tham nhũng, lãng phí, gây bức xúc trong dư luận xã hội, nhưng không thể phủ nhận những chuyển biến tích cực của khối doanh nghiệp này trong thời gian qua.

DNNN tiếp tục góp phần quan trọng trong xây dựng cơ sở hạ tầng thiết yếu cho phát triển kinh tế - xã hội, thực hiện các chính sách an sinh xã hội, bảo đảm các cân đối lớn của nền kinh tế.

Đoàn giám sát đề nghị cần tiếp tục đánh giá toàn diện, sát thực hơn về vị trí, vai trò của DNNN, không chỉ thấy mặt hạn chế, yếu kém của khối doanh nghiệp này mà phải làm rõ đây là nguồn lực quan trọng, chủ yếu, có liên quan đến vấn đề phát triển kinh tế của đất nước, ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa, giải quyết tốt vấn đề lao động, việc làm, an sinh xã hội...