Bảo tồn, phát huy giá trị cổ vật: Việc cần làm (Bài 1) - Những người yêu cổ vật

Là mảnh đất “địa linh nhân kiệt”, xứ Thanh không chỉ sản sinh ra các anh hùng hào kiệt làm rạng danh quê hương, đất nước, mà trong quá trình đấu tranh dựng nước và giữ nước, ông cha ta đã để lại một kho tàng di sản văn hóa đồ sộ, trong đó có nhiều cổ vật đặc sắc và giàu giá trị. Xuất phát từ việc muốn giữ gìn giá trị văn hóa của cha ông, không ít nghệ nhân đang miệt mài sưu tầm, hiến tặng cổ vật.

Ông Hồ Quang Sơn, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa và Cổ vật Thanh Hoa (ngoài cùng bên phải) trao đổi về cổ vật.

Người đam mê sưu tầm cổ vật

Mang trong mình dấu ấn văn hóa, giá trị thẩm mỹ đặc sắc và là một di sản quý giá chứa đựng những thông điệp của quá khứ, các cổ vật hiện được lưu giữ trên mảnh đất xứ Thanh không chỉ khẳng định sự giàu có về di sản văn hóa mà còn hội tụ những tinh hoa trí tuệ của các bậc tiền nhân. Theo Chủ tịch Hội Di sản văn hóa và Cổ vật Thanh Hoa Hồ Quang Sơn, Thanh Hóa là nơi lưu giữ rất nhiều loại cổ vật, từ thời tiền sử, sơ sử, đến các giai đoạn lịch sử sau này, phản ánh quá trình phát triển liên tục của vùng đất, con người xứ Thanh. Dù chưa có con số thống kê cụ thể, nhưng trên địa bàn tỉnh có rất nhiều cổ vật đang được nhiều đơn vị lưu giữ, quản lý, như Bảo tàng tỉnh, Bảo tàng cổ vật Hoàng Long, các di tích lịch sử - văn hóa, gia đình, họ tộc, nhà sưu tập... Các hiện vật vô cùng phong phú cả về loại hình lẫn chất liệu, từ cổ vật mang tính dân gian, tôn giáo đến cung đình, thể hiện sự giao lưu mạnh mẽ của các nền văn minh khác nhau.

Suốt nhiều năm qua, ông Hồ Quang Sơn là người nổi tiếng đam mê sưu tầm cổ vật. Hàng ngày ông lăn lộn trên mọi nẻo đường để “săn lùng”, tìm kiếm các loại cổ vật. Ông Sơn giới thiệu với chúng tôi chiếc trống đồng Đông Sơn mà mình đã sưu tầm và được bảo quản cẩn thận: "Nền văn hóa Đông Sơn chính là cội nguồn, thể hiện sức mạnh trường tồn và mang dấu ấn đặc sắc của văn hóa dân tộc. Nghệ thuật của nền văn hóa Đông Sơn vô cùng đa dạng, mang tính thẩm mỹ cao, tiêu biểu nhất là trống đồng Đông Sơn. Những chiếc trống được đúc kết từ bàn tay khéo léo, khối óc thông minh đã thể hiện một trình độ rất cao trong kỹ thuật đúc đồng của người Việt cổ. Đặc biệt, những hoa văn phong phú được khắc họa trên mặt và thân trống không chỉ là minh chứng cho tài năng của người Việt cổ mà còn là nguồn tư liệu vô giá về đời sống, tín ngưỡng và nghệ thuật của họ".

Ông Sơn cũng kể cho chúng tôi nghe về hành trình từ khi bắt đầu sưu tầm cổ vật của mình. Đó là từ mấy chục năm về trước, tình cờ quen biết và được gặp gỡ một số nhà sưu tập cổ vật giàu kinh nghiệm ông đã được hướng dẫn và học hỏi rất nhiều từ họ. Sau đó, càng tìm hiểu ông càng say mê cổ vật. Say mê ở chỗ mỗi một cổ vật không chỉ thể hiện sự tài hoa, khéo léo của lớp người xưa, mà từ kiểu dáng, hoa văn cho đến xuất xứ còn phản ánh đặc trưng của mỗi vùng, miền, nên ông cảm thấy hứng thú khi tìm hiểu về nguồn gốc, lịch sử và ý nghĩa của từng cổ vật.

Hơn nữa, việc đam mê sưu tầm cổ vật không đơn giản chỉ là việc tích lũy những món đồ quý giá, mà còn là hành trình bảo tồn, gìn giữ và truyền tải những giá trị văn hóa tinh thần sâu sắc. Mỗi cổ vật là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, gắn với những câu chuyện lịch sử sống động về những triều đại đã qua. Qua đó giúp cho thế hệ đi sau như chúng ta, nhất là thế hệ trẻ thêm hiểu biết và trân quý lịch sử của dân tộc. Từ suy nghĩ ấy đã thôi thúc ông đến với niềm đam mê sưu tầm, lưu giữ cổ vật.

Đến nay, ông cũng không nhớ rõ là mình đã sưu tầm được bao nhiêu cổ vật. Chỉ biết rằng, trong căn nhà của ông hiện lưu giữ nhiều loại cổ vật như bình cổ, trống đồng Đông Sơn, đồ trang sức, nhạc cụ... với đủ kiểu dáng, chất liệu và niên đại khác nhau, từ văn hóa Đông Sơn, đến thời nhà Lý, Trần...

Ông cho rằng, cái khó nhất khi sưu tầm cổ vật hiện nay là thị trường cổ vật “thật giả lẫn lộn”, bên cạnh những cổ vật thật thì cũng có rất nhiều đồ giả, đồ nhái và việc phân biệt chúng với đồ thật là một kỹ năng chuyên môn cao. Nếu không cẩn thận, người sưu tầm có thể mất tiền oan và sở hữu những món đồ không có giá trị. Hơn nữa, việc xác minh nguồn gốc, lịch sử và tính xác thực của cổ vật là một quá trình phức tạp và tốn thời gian, cần có sự am hiểu sâu sắc về lịch sử, văn hóa và kỹ thuật của từng loại cổ vật để có thể đánh giá chính xác. Bên cạnh đó, việc mua bán và sở hữu cổ vật thường liên quan đến các thủ tục pháp lý phức tạp, cần có sự am hiểu về luật pháp và các quy định liên quan...

Bên cạnh giao lưu, sưu tầm cổ vật, ông Sơn cũng hiến tặng nhiều hiện vật quý cho một số bảo tàng trong và ngoài tỉnh.

Tập hợp những người yêu thích cổ vật

Cũng chính từ những ngày lặng lẽ sưu tầm cổ vật, ông Sơn đã kết nối được khá nhiều thành viên là những người yêu thích cổ vật, gắn bó cùng nhau, thường xuyên trao đổi, hỗ trợ nhau trong việc sưu tầm, lưu giữ cổ vật. Nhờ đó, mà đến nay thành viên của Hội Di sản văn hóa và Cổ vật Thanh Hoa đã lên đến 778 người, gồm cả người yêu thích cổ vật và nghệ nhân khôi phục lại cổ vật đã bị mai một.

Theo lời giới thiệu của ông Sơn, chúng tôi tìm đến nhà ông Nguyễn Kim Cương (phường Hạc Thành), thành viên Hội Di sản văn hóa và Cổ vật Thanh Hoa. Căn nhà đang ở cũng chính là nơi ông Cương dùng để làm phòng trưng bày khoảng 300 hiện vật đã sưu tầm được trong suốt nhiều năm qua. Phòng trưng bày này luôn thu hút được đông đảo người đam mê cổ vật đến giao lưu, học hỏi và trao đổi cổ vật. Ngôi nhà ông cũng là địa điểm có nhiều khách du lịch ghé thăm.

Ông Cương tâm sự: Mỗi người có một sở thích riêng, nhưng muốn gắn bó với cổ vật thì người sưu tầm phải có niềm đam mê. Khi sưu tầm cổ vật, tôi tích lũy được rất nhiều kiến thức về văn hóa và lịch sử của dân tộc. Nhớ lại những ngày đầu mới tập tành sưu tầm cổ vật, như một người háo hức vào cuộc chơi mới, nên tâm lý cứ thấy cái gì cổ là mua. Chính vì vậy mà thời gian đầu tôi phải trả học phí khá nhiều, song nhờ vậy mà có thêm bài học và kinh nghiệm để hiểu biết hơn.

Để sưu tầm cổ vật, tôi phải vất vả ngược xuôi từ Bắc chí Nam, thậm chí ra tận nước ngoài để thuyết phục người dân bán lại, một lần không được thì phải lui tới nhiều lần, trò chuyện, kết thân, thậm chí là năn nỉ thì họ mới đồng ý. Cũng nhờ nghiên cứu và sưu tầm những hiện vật của quá khứ nên vốn hiểu biết của bản thân không ngừng được bổ sung, đặc biệt là các lĩnh vực có liên quan đến lịch sử, văn hóa ở cả trong nước và ngoài nước.

Cũng theo ông Cương, ở phòng trưng bày cổ vật của ông số lượng cổ vật chưa nhiều, chưa phong phú. Do đó, điều mong mỏi nhất của ông trong thời gian tới là tiếp tục sửa sang, hoàn thiện để mở ra không gian trưng bày chuyên nghiệp hơn, có thể đón tiếp nhiều người cùng đam mê tìm hiểu, sưu tầm, đặc biệt là thế hệ trẻ.

Không chỉ có ông Cương, mà còn có rất nhiều các nghệ nhân, người yêu thích cổ vật trong Hội Di sản văn hóa và Cổ vật Thanh Hoa vẫn đang hàng ngày lặn lội trên mọi nẻo đường để sưu tầm, lưu giữ những cổ vật đang dần mai một, thất lạc.

Nói về những đóng góp của Hội Di sản văn hóa và Cổ vật Thanh Hoa trong việc giữ gìn những cổ vật, ông Hồ Quang Sơn cho biết: Từ lâu, hội đã trở thành “mái nhà chung” của những người có trách nhiệm, tâm huyết với công tác bảo tồn, phục hồi và phát huy các giá trị di sản văn hóa, nhất là các cổ vật. Hội đã làm tốt công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân về giá trị di sản văn hóa và sự cần thiết phải bảo tồn, gìn giữ các giá trị di sản văn hóa, nhất là cổ vật. Bên cạnh đó, hội đã góp phần quan trọng vào việc phục hồi nghề đúc trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống. Tính đến nay, hội đã khôi phục 3 trung tâm đúc trống đồng truyền thống; phối hợp với các nghệ nhân đào tạo, truyền nghề cho hàng trăm người; khôi phục và dàn dựng vũ điệu trống đồng; tổ chức các cuộc thi đúc trống đồng, đúc súng thần công bằng phương pháp thủ công...

Dù đã có nhiều đóng góp trong việc giữ gìn cổ vật, nhưng theo ông Sơn thì các thành viên trong hội cũng không tránh khỏi lo lắng khi cổ vật sưu tầm được ngày càng ít đi, cũng có không ít cổ vật do bảo quản chưa đúng cách dẫn đến việc bị mai một và đâu đó có nhiều cổ vật vẫn còn bị xâm hại... Đây cũng là trăn trở của khá nhiều đơn vị quản lý các di tích lịch sử - văn hóa, cũng như của đông đảo Nhân dân - những người nặng lòng với di sản của cha ông để lại.

Bài và ảnh: Nguyễn Đạt

Bài 2: Cảnh báo việc xâm hại cổ vật, bảo vật quốc gia