COP 30 - Ba thập kỷ và câu hỏi vẫn còn bỏ ngỏ

Ba mươi năm sau hội nghị thượng đỉnh khí hậu đầu tiên của Liên hợp quốc, thế giới một lần nữa họp bàn tại Belem (Brazil) vào ngày 10/11 với cùng một nỗi lo cũ: hành tinh đang nóng lên nhanh hơn dự báo. Dữ liệu tích lũy qua ba thập kỷ cho thấy những tiến bộ đạt được không đủ để đảo ngược xu thế biến đổi khí hậu, khi lượng khí thải vẫn tăng, nhiên liệu hóa thạch tiếp tục chiếm ưu thế và các cam kết quốc tế còn xa mới đạt mục tiêu đề ra.

Kỳ vọng những cam kết mạnh mẽ tại COP 30. Ảnh: Getty Images

Dữ liệu cho thấy hành tinh đang vượt xa các cam kết chính trị

Theo Reuters, lượng khí thải nhà kính toàn cầu đã tăng hơn 34% kể từ năm 1995. Dù mức tăng này chậm hơn so với giai đoạn ba thập kỷ trước đó, song vẫn vượt xa ngưỡng an toàn cho hệ thống khí hậu. Trong khi đó, nhiệt độ trung bình toàn cầu đang tiến gần và thậm chí vượt mốc 1,5°C so với thời kỳ tiền công nghiệp - ngưỡng được coi là giới hạn để tránh những tổn thất không thể đảo ngược cho con người và hệ sinh thái.

“Đúng là đã có một số tiến bộ, nhưng chưa đủ để đảm bảo lời hứa về sự sống trên Trái Đất”, Reuters trích nhận định của Juan Carlos Monterrey, đại diện đặc biệt của Panama về biến đổi khí hậu. Sự thật là, sau hàng trăm phiên đàm phán, hàng nghìn trang văn kiện và vô số cam kết, mức tiêu thụ năng lượng hóa thạch vẫn chưa giảm. Tăng trưởng kinh tế, nhu cầu năng lượng từ các trung tâm dữ liệu phục vụ trí tuệ nhân tạo và nhu cầu của các nền kinh tế đang phát triển tiếp tục duy trì sức ép đối với nguồn năng lượng truyền thống. Tổ chức Năng lượng Quốc tế (IEA) dự báo nhu cầu than sẽ duy trì ở mức cao đến ít nhất năm 2027.

Tuy nhiên, cũng có những điểm sáng. Sự phát triển nhanh chóng của năng lượng tái tạo và phương tiện xanh cho thấy quá trình chuyển đổi năng lượng đã bước vào giai đoạn không thể đảo ngược. Năm 2024, đầu tư toàn cầu vào năng lượng sạch đạt 2,2 nghìn tỷ USD, vượt xa mức 1 nghìn tỷ USD dành cho nhiên liệu hóa thạch. Doanh số xe điện và hiệu quả năng lượng tăng mạnh ở hầu hết các khu vực, phản ánh tác động tích cực của tiến bộ công nghệ và chính sách khuyến khích.

Theo Jennifer Morgan, cựu đặc phái viên khí hậu của Đức, “chúng ta không thể tưởng tượng nổi mười năm trước rằng giá năng lượng mặt trời và xe điện lại giảm sâu đến vậy”. Tuy nhiên, bà cũng thừa nhận rằng phần lớn năng lượng tái tạo mới chỉ đáp ứng nhu cầu gia tăng chứ chưa thay thế được hoàn toàn nhiên liệu hóa thạch.

Điều đó cho thấy cuộc chiến chống biến đổi khí hậu vẫn ở thế giằng co giữa hai xu hướng: tăng trưởng kinh tế và chuyển đổi xanh. Khi nhu cầu năng lượng tiếp tục tăng, mọi nỗ lực cắt giảm phát thải nếu thiếu sự phối hợp toàn cầu sẽ chỉ mang tính cục bộ.

Nhiều ý kiến cho rằng quy trình các hội nghị COP “đã giúp thế giới tránh được kịch bản nóng lên thảm khốc 5°C”. Tuy nhiên, thế giới vẫn cần “làm nhiều hơn và nhanh hơn”, bởi các thảm họa khí hậu, từ nắng nóng kỷ lục, cháy rừng, bão và lũ lụt, đang tấn công mọi châu lục.

Ngoại giao khí hậu giữa nhu cầu cải cách và áp lực hành động khẩn cấp

Ba mươi năm qua, tiến trình đàm phán khí hậu toàn cầu vừa là minh chứng cho nỗ lực hợp tác quốc tế, vừa phản ánh giới hạn của cơ chế đồng thuận trong một thế giới đa cực. Thỏa thuận Paris năm 2015, thành tựu nổi bật nhất của chuỗi hội nghị COP, đã đặt ra khuôn khổ hành động toàn cầu nhằm giữ mức tăng nhiệt độ dưới 1,5°C. Dẫu vậy, việc thực hiện cam kết vẫn phụ thuộc vào thiện chí chính trị và năng lực kinh tế của từng quốc gia.

Sự rút lui của Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris trong hai nhiệm kỳ của Tổng thống Donald Trump từng đặt ra câu hỏi về tính bền vững của các thỏa thuận khí hậu. Dưới góc nhìn chính trị, điều này cho thấy tiến trình COP không thể tách khỏi biến động nội bộ của các nền kinh tế lớn. Bất kỳ sự thay đổi nào trong chính quyền cũng có thể khiến chính sách khí hậu bị đảo ngược, như việc Mỹ cắt trợ cấp năng lượng tái tạo và mở rộng khai thác dầu khí trong giai đoạn 2017-2020.

Tuy nhiên, sự trở lại của Mỹ và việc nhiều quốc gia duy trì cam kết cho thấy một thực tế khác: các cơ chế toàn cầu dù chậm chạp vẫn tạo nên quỹ đạo hành động không thể đảo ngược. Nhiều chuyên gia cho rằng, nếu không có quy trình COP, thế giới hôm nay có lẽ đã hướng tới mức nóng lên 5°C, thay vì dưới 3°C như hiện nay.

Biến đổi khí hậu đã và đang tác động mạnh mẽ tới hành tinh. Ảnh: Getty Images

Dù vậy, bản chất dựa trên đồng thuận tuyệt đối của COP, yêu cầu nhất trí từ gần 200 quốc gia, đang trở thành rào cản cho hành động nhanh chóng. Giới phân tích cho rằng, tiến trình đàm phán khí hậu đang sa vào những thủ tục và báo cáo phức tạp, trong khi hành động thực tế vẫn còn hạn chế - một nhận định phản ánh tâm lý mệt mỏi trước quá trình thương lượng kéo dài giữa lúc tác động của biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt. Do đó, đã đến lúc tiến trình đàm phán khí hậu toàn cầu cần được cải tổ để thích ứng với thực tế mới, trong đó có thể xem xét những cơ chế ra quyết định linh hoạt hơn nhằm thúc đẩy hành động thay vì kéo dài thương lượng. Đồng thời, động lực của quá trình chuyển đổi xanh hiện nay không còn xuất phát chủ yếu từ các chính phủ, mà ngày càng được thúc đẩy mạnh mẽ bởi khu vực tư nhân, công nghiệp và đổi mới công nghệ.

Trên thực tế, doanh nghiệp và thị trường đang trở thành lực đẩy quan trọng trong cuộc cách mạng năng lượng sạch. Trung Quốc hiện chiếm hơn một phần ba tổng đầu tư toàn cầu vào các lĩnh vực năng lượng mặt trời, gió, pin và xe điện, trong khi nhiều tập đoàn lớn tại châu Âu và Bắc Mỹ đã cam kết trung hòa carbon trước năm 2040. Diễn biến này cho thấy chính sách khí hậu đang dần được “xã hội hóa”, chuyển từ khuôn khổ đàm phán liên chính phủ sang mô hình hành động rộng hơn, bao trùm toàn bộ nền kinh tế.

Tuy vậy, nếu thiếu một cơ chế điều phối mang tính đa phương, các nỗ lực đơn lẻ, dù ở cấp quốc gia hay doanh nghiệp, có nguy cơ thiếu tính ổn định và liên kết. Thực tế đó đặt ra câu hỏi cho Belem 2025, và cho toàn bộ hệ thống COP sau ba mươi năm: liệu các quốc gia có thể đạt được mục tiêu giữ nhiệt độ toàn cầu dưới ngưỡng 1,5°C, và cơ chế hiện hành có đủ linh hoạt để theo kịp tốc độ biến đổi của khí hậu?

Khi biến đổi khí hậu đang tăng tốc nhanh hơn quá trình ra quyết sách, yêu cầu cải tổ chính tiến trình đàm phán có thể trở thành điều kiện tiên quyết để duy trì hiệu quả và niềm tin vào ngoại giao khí hậu toàn cầu. Dù những kết quả đạt được còn hạn chế, việc tiếp tục duy trì và hoàn thiện hợp tác quốc tế vẫn được xem là lựa chọn cần thiết, bởi từ bỏ nỗ lực hành động sẽ chỉ khiến thế giới tiến gần hơn đến trạng thái bế tắc và khủng hoảng môi trường toàn diện.

Hùng Anh (CTV)