Vai trò cộng đồng trong bảo tồn văn hóa phi vật thể

Di sản văn hóa phi vật thể không dễ hình thành, nhưng lại rất dễ bị mai một và luôn tiềm ẩn nguy cơ biến mất. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, nhận thức và cách ứng xử của cộng đồng đối với loại hình di sản này là yếu tố quyết định sự tồn vong của nó. Do đó, trong những năm qua, tỉnh Thanh Hóa luôn xác định phải lấy vai trò cộng đồng làm trung tâm của công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể.

Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Tắng, làng Lỏ, xã Minh Sơn truyền dạy nghi lễ Pồn Pôông cho cộng đồng.

Phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng

Lễ Chá Mùn hay còn gọi là lễ Tạ ơn của cộng đồng người Thái ở làng Beo, xã Yên Thắng, là một nghi thức truyền thống của gia đình, dòng tộc những người hành nghề nam dược, với ý nghĩa tạ ơn trời đất đã ban cho những vị thuốc, chữa lành cho con người. Tuy nhiên, qua sự bồi đắp của thời gian, vượt ra khỏi nghi thức tạ ơn của gia đình, dòng tộc, lễ hội Chá Mùn đã trở thành lễ hội chung của cộng đồng người Thái ở làng Beo. Trao đổi về tính cấu kết cộng đồng trong lễ hội Chá Mùn, ông Lò Viết Lâm, xã Yên Thắng khẳng định: “Lễ hội đầu tiên là của gia đình, dòng họ. Sau này lễ hội thành của bản làng, bởi sự vui nhộn và ý nghĩa của nó trong cuộc sống cộng đồng. Các chương trình văn hóa, văn nghệ thu hút đông đảo người dân trong và ngoài bản làng tham gia”.

Các giá trị văn hóa truyền thống phi vật thể được bồi đắp, tạo dựng từ quá trình lao động, các sinh hoạt văn hóa, phong tục tập quán và tín ngưỡng dân gian của các cộng đồng người. Điều đặc biệt, người dân vừa là chủ thể sáng tạo, chủ thể hưởng thụ các giá trị văn hóa, đồng thời là người lưu giữ, trao truyền các giá trị văn hóa truyền thống. Ngoài việc cung cấp các thông tin, tư liệu về di sản cho thế hệ sau thì đồng bào cũng chính là người được thực hành đầy đủ các giá trị văn hóa truyền thống ấy. Hiện nay, toàn tỉnh có 120 câu lạc bộ văn hóa, văn nghệ dân gian đang hoạt động. Với tâm huyết và sự nỗ lực không mệt mỏi, các thành viên câu lạc bộ văn hóa, văn nghệ dân gian đã tiếp thu tinh hoa từ các nghệ nhân, người cao tuổi để bồi đắp và làm phong phú các giá trị văn hóa phi vật thể.

Chung tay bảo tồn

văn hóa phi vật thể

Đồng bào dân tộc Mường tại xã Minh Sơn và các xã lân cận hầu như ai cũng biết tiếng Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Phạm Thị Tắng ở làng Lỏ. NNƯT Phạm Thị Tắng bằng niềm đam mê với nghề truyền thống của cha ông, đã góp phần làm sống dậy một lễ hội được xem như “linh hồn” của văn hóa Mường, đó là lễ hội Pồn Pôông.

Giờ đây, mặc dù đã ở cái tuổi “xưa nay hiếm” bà vẫn luôn miệt mài trong việc truyền dạy các nghi lễ, điệu múa, bài xường... để lễ hội Pồn Pôông hòa vào đời sống cộng đồng, làm phong phú thêm đời sống văn hóa tinh thần của người dân, đặc biệt là giới trẻ. NNƯT Phạm Thị Tắng chia sẻ: "Tôi vẫn tiếp tục múa Pồn Pôông cho đến khi nào yếu không thể hoạt động được nữa. Tôi thường xuyên truyền đạt lại điệu múa, lời ca cho con cháu trong câu lạc bộ với mong muốn các giá trị văn hóa của Pồn Pôông được lan tỏa và trường tồn”.

Trong suốt nhiều năm qua, ông Phùng Quang Du ở khu phố Hạ Sơn, xã Ngọc Lặc, đã dày công nghiên cứu, sưu tầm và phục dựng đầy đủ các nghi lễ truyền thống của người Dao quần chẹt. Vào những dịp lễ tết hay mọi “công to, việc lớn” của làng, từ nghi lễ cấp sắc cho thanh niên, Tết nhảy, cúng đặt tên, cúng cưới hỏi của người Dao, ông đều có mặt để hướng dẫn người dân thực hiện các nghi thức truyền thống. Những việc làm của ông đã góp phần lan tỏa ý thức, trách nhiệm của người dân trong việc bảo tồn, lưu giữ nét văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số. Ông Du cho biết: “Lớn lên tôi thấy văn hóa của người Dao bị mai một nhiều, nhất là các lễ hội, lễ tục. Do đó tôi đã dày công sưu tầm đầy đủ các nghi thức, truyền dạy cho con cháu làng trên, xóm dưới”.

Thanh Hóa hiện có 66 người được Nhà nước phong tặng danh hiệu NNƯT, 3 người được phong tặng Nghệ nhân Nhân dân. Đây vừa là những chủ thể tiêu biểu trong sáng tạo và phát huy giá trị di sản, vừa là một thành viên trong cộng đồng. Với khả năng nổi trội trong thực hành nghệ thuật diễn xướng, họ miệt mài cống hiến, sáng tạo, truyền dạy điệu dân ca, dân vũ, nghề thủ công truyền thống cho lớp cháu con. Để phát huy vai trò, đóng góp của đội ngũ Nghệ nhân Nhân dân, NNƯT, trong suốt những năm qua, ngành văn hóa tỉnh nhà thông qua các chương trình, dự án bảo tồn văn hóa đã tổ chức gặp gỡ, động viên, mời họ tham gia vào các chương trình bảo tồn các di sản văn hóa truyền thống của cộng đồng. Qua đó, tạo điều kiện môi trường và động lực để họ tiếp tục đóng góp cho việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Có thể khẳng định, sự dày công sưu tầm, đóng góp của các NNƯT, Nghệ nhân Nhân dân, các câu lạc bộ dân ca, dân vũ và chính những người dân đang lưu giữ, thực hành các nghi lễ, trò chơi, trò diễn dân gian đặc sắc đã hỗ trợ quan trọng cho ngành văn hóa trong việc phục dựng, bảo tồn, phát triển nhiều lễ hội, nghi lễ văn hóa truyền thống trên địa bàn tỉnh. Trong gần 20 năm qua, toàn tỉnh đã tiến hành sưu tầm, khôi phục hàng trăm lễ hội truyền thống, trò chơi, trò diễn, dân ca, dân vũ, ca dao, tục ngữ, truyện thơ của các dân tộc Kinh, Mường, Thái, Dao, Mông. Điển hình như dân ca dân vũ Đông Anh, trò Xuân Phả, hò Sông Mã, chèo cổ làng Mưng... Chỉ tính riêng tại các vùng miền núi, trong 10 năm trở lại đây đã triển khai thực hiện 12 dự án bảo tồn văn hóa phi vật thể tiêu biểu vùng đồng bào dân tộc thiểu số, như: Lễ tục làm vía kéo si - dân tộc Mường (huyện Cẩm Thủy cũ); Lễ hội Xên Cung của đồng bào Khơ Mú (huyện Mường Lát cũ); Lễ hội Mường Khô, Căm Mương (huyện Bá Thước cũ); Lễ hội Đình Thi (huyện Như Xuân cũ); Lễ hội Sết Boọc Mạy (huyện Như Thanh cũ)...

Các giá trị di sản văn hóa phi vật thể được sinh ra từ cộng đồng, tồn tại và phát triển dựa vào cộng đồng, để rồi phục vụ lợi ích của chính cộng đồng, làm giàu thêm đời sống văn hóa tinh thần của người dân. Đồng thời, đây còn là sợi dây bền chặt kết nối các thế hệ, giữa tiền nhân với thế hệ hôm nay và mai sau, để dòng chảy và mạch nguồn văn hóa không bị đứt đoạn mà trường tồn, tỏa sáng mãi mãi.

Bài và ảnh: Mai Ngọc