Quan hệ Belarus-Mỹ: Gỡ từng nút thắt

Việc Belarus bất ngờ ân xá hàng loạt tù nhân và Mỹ từng bước nới lỏng một số biện pháp trừng phạt cho thấy những chuyển động thận trọng nhưng đáng chú ý trong quan hệ song phương vốn đóng băng nhiều năm. Trong bối cảnh cục diện an ninh Đông Âu biến động và các kênh đối thoại Nga-Mỹ được tái khởi động, Minsk và Washington dường như đang lựa chọn cách tiếp cận “gỡ từng nút thắt”, vừa dò dẫm lợi ích, vừa tránh những cú xoay trục đột ngột có thể làm xáo trộn thế cân bằng khu vực.

Tổng thống Belarus Alexander Lukashenko đã có cuộc gặp với đặc phái viên của Tổng thống Mỹ Donald Trump, ông John Cole, ngày 12/12. Ảnh: Trang web của Tổng thống Belarus.

Belarus-Mỹ: Những bước đi thăm dò trong tiến trình bình thường hóa quan hệ

Theo thông báo của Chính phủ Belarus ngày 13/12, Tổng thống Alexander Lukashenko quyết định ân xá cho thêm 123 tù nhân bị kết án liên quan đến các tội danh như gián điệp, chủ nghĩa cực đoan và khủng bố. Động thái thu hút sự chú ý của dư luận quốc tế, đặc biệt trong bối cảnh động thái này gắn liền với các tiếp xúc ngoại giao giữa Minsk và Washington. Trước đó không lâu, ông Lukashenko đã có cuộc gặp với đặc phái viên của Tổng thống Mỹ Donald Trump, ông John Cole, đánh dấu một giai đoạn đối thoại trực tiếp hiếm hoi giữa hai bên sau nhiều năm quan hệ rơi vào trạng thái đóng băng.

Song song với các quyết định ân xá, phía Mỹ đã từng bước nới lỏng một số biện pháp trừng phạt nhằm vào Belarus. Đáng chú ý, Washington đã dỡ bỏ các hạn chế đối với hãng hàng không quốc gia Belavia và mới đây tuyên bố hủy bỏ lệnh trừng phạt liên quan đến các doanh nghiệp sản xuất phân bón kali của Belarus. Đây là tín hiệu mang ý nghĩa kinh tế không nhỏ đối với Minsk, bởi phân bón kali là một trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực, đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nguồn thu ngoại tệ ổn định cho nền kinh tế vốn phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu nguyên liệu thô.

Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng, Mỹ dỡ bỏ một phần trừng phạt không đồng nghĩa với việc Belarus đã được “giải tỏa” hoàn toàn khỏi áp lực kinh tế quốc tế. Các biện pháp trừng phạt của Liên minh châu Âu vẫn tiếp tục có hiệu lực và trong nhiều khía cạnh còn gây ảnh hưởng sâu rộng hơn, đặc biệt là trong lĩnh vực hậu cần và tiếp cận thị trường toàn cầu. Dù vậy, việc giảm bớt hạn chế từ phía Mỹ vẫn giúp Belarus cải thiện đáng kể không gian tài chính, khả năng tiếp cận hệ thống thanh toán và triển vọng duy trì chuỗi xuất khẩu trong bối cảnh môi trường kinh tế bên ngoài còn nhiều bất ổn.

Từ góc độ chính trị, khó có thể coi các diễn biến hiện nay là một “thỏa thuận trao đổi” giản đơn theo kiểu ân xá tù nhân để đổi lấy dỡ bỏ trừng phạt. Trên thực tế, cả Minsk và Washington đều đang tìm cách khởi động lại một tiến trình bình thường hóa quan hệ song phương, vốn đã suy giảm nghiêm trọng trong nhiều năm qua do bất đồng về chính trị, nhân quyền và các vấn đề an ninh khu vực. Việc đối thoại trở nên khả thi hơn trong bối cảnh chính quyền mới tại Mỹ thúc đẩy cách tiếp cận linh hoạt hơn đối với Đông Âu, đồng thời mở các kênh đàm phán trực tiếp với Nga nhằm tìm kiếm giải pháp cho xung đột Ukraine và tái cấu trúc môi trường an ninh châu Âu.

Đối với Belarus, giai đoạn hiện nay được xem là cơ hội hiếm hoi để thiết lập một cuộc đối thoại song phương trực tiếp, không qua trung gian, với Mỹ nhằm bảo vệ và thúc đẩy lợi ích quốc gia. Mục tiêu trước mắt của Minsk là từng bước tháo gỡ các biện pháp trừng phạt, đồng thời giảm thiểu nguy cơ đối đầu quân sự, chính trị gia tăng ở khu vực biên giới phía tây, nơi căng thẳng với Ba Lan và Litva vẫn là một thách thức thường trực. Trong cách tiếp cận này, Belarus tìm cách thể hiện vai trò như một chủ thể có trách nhiệm, sẵn sàng tham gia đối thoại để ổn định tình hình khu vực.

Mỹ dỡ bỏ các hạn chế đối với hãng hàng không quốc gia Belavia của Belarus. Ảnh: RIA Novosti

Vai trò của Belarus trong cấu trúc an ninh khu vực và tác động đối với Nga

Với Washington, Belarus là một mắt xích không thể bỏ qua nếu muốn xây dựng một cấu trúc an ninh bền vững tại Đông Âu. Vị trí địa chiến lược của quốc gia này, nằm giữa Nga, Ukraine và sườn phía đông của NATO, khiến Belarus trở thành một nhân tố có ảnh hưởng đáng kể đến cán cân quân sự-chính trị trong khu vực. Chính vì vậy, việc Tổng thống Trump bổ nhiệm một đặc phái viên riêng phụ trách Belarus cho thấy Washington đánh giá hồ sơ Minsk không thể gộp chung với các vấn đề Nga-Ukraine hay châu Âu nói chung.

Trong hệ thống đặc phái viên của Tổng thống Trump, Belarus là một trường hợp tương đối đặc biệt khi được xử lý như một kênh ngoại giao độc lập. Điều này phản ánh nhận thức rằng bất kỳ tiến trình hòa giải hay ổn định lâu dài nào tại Đông Âu cũng khó có thể thành công nếu bỏ qua vai trò của Minsk. Từ phía Belarus, việc tham gia đối thoại với Mỹ cũng nhằm khẳng định rằng quốc gia này không chỉ là “phần phụ” trong các tính toán của các cường quốc, mà có lợi ích và lập trường riêng cần được tính đến.

Liên quan đến việc ân xá và chuyển giao các nhân vật đối lập ra nước ngoài, tác động chính trị của bước đi này vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Một mặt, việc trả tự do cho các nhân vật nổi bật có thể được xem là tín hiệu thiện chí nhằm cải thiện hình ảnh đối ngoại của Belarus. Mặt khác, thực tế cho thấy sự xuất hiện của các nhân vật này trong cộng đồng đối lập lưu vong không nhất thiết dẫn đến sự đoàn kết lớn hơn, mà trong một số trường hợp còn làm gia tăng khác biệt và cạnh tranh nội bộ. Do đó, việc Minsk quy định điều kiện rời khỏi Belarus đối với những người được ân xá cũng có thể được hiểu như một cách tiếp cận nhằm hạn chế tác động chính trị trong nước.

Đối với Nga, các diễn biến trong quan hệ Belarus-Mỹ khó có khả năng làm suy yếu nền tảng liên minh song phương giữa Moscow và Minsk. Belarus tiếp tục coi Nga là đối tác chiến lược then chốt, đặc biệt trong lĩnh vực an ninh và quốc phòng, trong khi Nga xem Belarus là một trụ cột quan trọng ở sườn tây. Việc duy trì “ô an ninh” cho Belarus, bao gồm cả các yếu tố răn đe chiến lược, là một phần không tách rời trong quan hệ giữa hai nước.

Ở chiều ngược lại, Mỹ cũng nhận thức rõ rằng quan hệ Belarus-Nga là vấn đề song phương, không dễ bị tác động từ bên ngoài trong ngắn hạn. Trong bối cảnh đó, yếu tố Belarus có thể đóng vai trò bổ trợ cho các nỗ lực đối thoại rộng hơn giữa Nga và Mỹ, đặc biệt khi Minsk tham gia vào các hoạt động trung gian như trao đổi tù nhân hoặc các vấn đề nhân đạo liên quan đến xung đột Ukraine. Những động thái này, dù mang tính kỹ thuật, vẫn góp phần tạo ra các kênh liên lạc cần thiết trong một môi trường an ninh phức tạp.

Về dài hạn, Belarus đang tìm cách thúc đẩy một tầm nhìn giảm leo thang và ổn định khu vực, thông qua việc kêu gọi Mỹ tác động tới các đồng minh trong khu vực như Ba Lan, các nước Baltic và Ukraine nhằm hạn chế căng thẳng quân sự và tháo gỡ các rào cản đối với hậu cần xuyên lục địa Á-Âu. Mức độ hiện thực hóa các mục tiêu này còn phụ thuộc vào nhiều biến số, song rõ ràng Minsk đang tận dụng giai đoạn “tan băng” thận trọng hiện nay để tái định vị vai trò của mình trong cấu trúc an ninh châu Âu đang biến đổi nhanh chóng.

Hùng Anh (CTV)