Nelson Mandela: Tổng thống da đen đầu tiên của Nam Phi

Nhà hoạt động Nam Phi và cựu Tổng thống Nelson Mandela (1918-2013) đã giúp chấm dứt chế độ phân biệt chủng tộc và là người ủng hộ nhân quyền toàn cầu.

Ông Nelson Mandela trong lễ nhậm chức Tổng thống Nam Phi năm 1994. Ảnh: Internet

Là thành viên của đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC) từ những năm 1940, ông là nhà lãnh đạo của các cuộc biểu tình ôn hòa và kháng chiến vũ trang chống lại chế độ áp bức của nhóm da trắng thiểu số ở Nam Phi lúc bấy giờ. Hành động đó khiến ông phải ngồi tù gần 3 thập kỷ và trở thành gương mặt đại diện cho phong trào chống phân biệt chủng tộc ở cả trong và ngoài nước. Được trả tự do vào năm 1990, ông tham gia xóa bỏ chế độ phân biệt chủng tộc và năm 1994 ông trở thành Tổng thống da đen đầu tiên của Nam Phi, thành lập một chính phủ đa sắc tộc để giám sát quá trình chuyển đổi của đất nước. Sau khi từ giã chính trường vào năm 1999, ông vẫn tận tụy đấu tranh vì hòa bình và công bằng xã hội ở quốc gia của mình và trên toàn thế giới cho đến khi qua đời vào năm 2013 ở tuổi 95.

Thời thơ ấu và nền giáo dục của Nelson Mandela

Nelson Mandela sinh ngày 18/7/1918, thuộc dòng họ phong kiến của bộ tộc Thembu nói tiếng Xhosa ở làng Mvezo (Nam Phi). Cha của Nelson Mandela là Gadla Henry Mphakanyiswa, là người đứng đầu bộ lạc ở thị trấn Mvezo. Tuy vậy, do không được chính quyền thuộc địa vừa lòng nên cha ông đã bị tước chức và cả gia đình bị chuyển đến Qunu. Dù vậy, Mphakanyiswa vẫn là thành viên của Hội đồng Cơ mật Inkosi và đóng vai trò là người hỗ trợ cho Jongintaba Dalindyebo lên ngôi quốc vương Thembu. Sau cái chết của cha mình vào năm 1927, Dalindyebo đã nhận nuôi Mandela để trả ơn cho cha của Mandela.

Cha của Mandela có 4 bà vợ, sinh được tổng cộng 13 người con. Mandela là con của bà vợ thứ 3 - Nosekeni Fanny, là con của Nkedama thuộc bộ tộc Mpemvu Xhosa thuộc về nhà Hữu gia ở vùng đất nơi mà Mandela đã trải qua phần lớn thời thơ ấu ở đó.

Tổng thống Nelson Mandela. Ảnh: History.com

Là người đầu tiên trong gia đình được tham gia các chương trình giáo dục chính quy, Mandela đã hoàn thành chương trình tiểu học tại một trường truyền giáo ở địa phương. Ở đó, một giáo viên đã đặt tên cho ông một cái tên tiếng Anh là Nelson. Ông tiếp tục học tại Học viện nội trú Clarkebury và Healdtown, một trường trung học Methodist, nơi ông chơi xuất sắc môn quyền anh và điền kinh cũng như học thuật. Năm 1939, Mandela nhập học tại Trường Đại học Fort Hare, một học viện cao cấp kiểu phương Tây duy nhất dành cho người Nam Phi da đen vào thời điểm đó. Năm sau, ông và một số sinh viên khác, bao gồm cả người bạn của ông và cũng là đối tác kinh doanh tương lai Oliver Tambo bị đuổi khỏi trường vì tham gia tẩy chay các chính sách của trường đại học.

Sau khi biết người giám hộ đã sắp xếp cho mình một cuộc hôn nhân, Mandela đã trốn đến Johannesburg. Anh học luật tại Đại học Witwatersrand, nơi anh tham gia vào phong trào chống phân biệt chủng tộc và tạo dựng mối quan hệ quan trọng với các nhà hoạt động da đen và da trắng. Năm 1944, Mandela tham gia ANC và làm việc với các đảng viên khác, trong đó có Oliver Tambo, để thành lập liên đoàn thanh niên ANCYL. Cùng năm đó, ông gặp và kết hôn với người vợ đầu tiên, Evelyn Ntoko Mase (1922-2004), người mà ông có 4 người con trước khi ly hôn vào năm 1957.

Những năm sau song sắt của Nelson Mandela

Nelson Mandela đã trải qua 18 năm đầu tiên trong 27 năm ngồi tù tại Nhà tù Đảo Robben tàn bạo ở ngoài khơi bờ biển Cape Town, nơi ông bị giam trong một phòng giam nhỏ không có giường, nước sạch và phải lao động khổ sai trong đó. Là một tù nhân chính trị da đen, ông chỉ nhận được rất ít khẩu phần ăn cũng như ít đặc quyền hơn các tù nhân khác. Ông chỉ được phép gặp vợ mình, Winnie Madikizela-Mandela (người mà ông kết hôn năm 1958 và là mẹ của 2 cô con gái) 6 tháng một lần. Mandela và các bạn tù của ông thường xuyên phải chịu những hình phạt vô nhân đạo vì những lỗi nhỏ nhất.

Nelson Mandela và người vợ thứ hai Winnie Mandela trong ngày ông được thả tự do năm 1990. Ảnh: History.com

Bất chấp bị giam giữ trong điều kiện khổ cực, Mandela đã lấy bằng cử nhân luật tại Trường Đại học London và làm việc như một cố vấn cho các bạn tù của mình, khuyến khích họ tìm cách đối xử tốt hơn thông qua phản kháng bất bạo động. Ông cũng tuồn ra ngoài các tuyên bố chính trị và bản thảo cuốn tự truyện của mình “Long Walk to Freedom”, được xuất bản 5 năm sau khi ông được trả tự do.

Năm 1980, Oliver Tambo giới thiệu chiến dịch “Tự do cho Nelson Mandela” khiến nhà lãnh đạo bị bỏ tù này trở thành một cái tên quen thuộc và thúc đẩy làn sóng phản đối quốc tế ngày càng tăng đối với chế độ phân biệt chủng tộc ở Nam Phi. Khi áp lực gia tăng, chính phủ đề nghị trả tự do cho Mandela để đổi lấy nhiều thỏa hiệp chính trị khác nhau, bao gồm cả việc từ bỏ bạo lực và công nhận Transkei Bantustan “độc lập”, nhưng ông đã dứt khoát từ chối những thỏa thuận này.

Năm 1982, Mandela bị chuyển đến Nhà tù Pollsmoor trên đất liền, và năm 1988, ông bị quản thúc tại gia. Năm sau, Tổng thống mới đắc cử F. W. de Klerk dỡ bỏ lệnh cấm đối với ANC và kêu gọi một Nam Phi không phân biệt chủng tộc, đoạn tuyệt với phe bảo thủ trong đảng của ông. Ngày 11/2/1990, ông ra lệnh trả tự do cho Mandela.

Nelson Mandela trở thành Tổng thống Nam Phi

Sau khi giành được tự do, Nelson Mandela đã lãnh đạo ANC trong các cuộc đàm phán với Đảng Quốc gia cầm quyền và nhiều tổ chức chính trị khác của Nam Phi nhằm chấm dứt chế độ phân biệt chủng tộc và thành lập một chính phủ đa chủng tộc. Mặc dù đầy căng thẳng và được tiến hành trong bối cảnh bất ổn chính trị, các cuộc đàm phán đã mang về cho Mandela và de Klerk giải Nobel Hòa bình vào tháng 12/1993.

Ngày 26/4/1994, hơn 22 triệu người dân Nam Phi đã đi bỏ phiếu trong cuộc bầu cử đa sắc tộc đầu tiên của đất nước, cuộc bầu cử Quốc hội trong lịch sử. Đại đa số đều bầu cho Mandela và đảng ANC của ông để lãnh đạo đất nước.

Ngày 10/5/1994, Nelson Rolihlahla Mandela đã tuyên thệ nhậm chức, trở thành Tổng thống da đen đầu tiên của Nam Phi. De Klerk của Đảng Quốc gia là Phó Tổng thống thứ nhất và Thabo Mbeki là Phó Tổng thống thứ hai trong Chính phủ Thống nhất Quốc gia.

Trong diễn văn nhậm chức, Mandela, tù nhân chính trị của Chính phủ Nam Phi suốt 27 năm, đã tuyên bố rằng “đây là thời điểm để những vết thương được chữa lành”.

Với tư cách là Tổng thống, Mandela đã thành lập Ủy ban Sự thật và Hòa giải để điều tra các vi phạm nhân quyền và chính trị của cả những người ủng hộ và phản đối chế độ phân biệt chủng tộc trong khoảng thời gian từ 1960 đến 1994. Ông cũng giới thiệu nhiều chương trình phát triển kinh tế và xã hội nhằm cải thiện mức sống của người da đen ở Nam Phi. Năm 1996, Mandela chủ trì việc ban hành hiến pháp mới của Nam Phi, hiến pháp này thành lập một chính quyền trung ương mạnh dựa trên nguyên tắc đa số và nghiêm cấm phân biệt đối xử với các nhóm thiểu số, kể cả người da trắng.

Cải thiện quan hệ chủng tộc, ngăn cản người da đen trả thù người thiểu số da trắng và xây dựng hình ảnh quốc tế mới về một Nam Phi thống nhất là trọng tâm trong chương trình nghị sự của Tổng thống Mandela. Để đạt được những mục tiêu này, ông đã thành lập “Chính phủ Thống nhất Quốc gia” đa chủng tộc và tuyên bố đất nước này là “quốc gia cầu vồng hòa bình với chính mình và thế giới”. Trong một động thái được coi là một bước quan trọng hướng tới hòa giải, ông đã khuyến khích người da đen cũng như người da trắng tổ chức Giải bóng bầu dục thế giới năm 1995.

Ông Nelson Mandela và người vợ thứ ba Graça Machel. Ảnh: AFP

Vào sinh nhật lần thứ 80 của mình, năm 1998, Nelson Mandelađã kết hôn với chính trị gia và nhà nhân đạo Graça Machel (Cuộc hôn nhân của ông với Winnie kết thúc bằng việc ly hôn vào năm 1992). Năm sau, ông rút lui khỏi chính trường khi kết thúc nhiệm kỳ Tổng thống đầu tiên của mình và được kế nhiệm bởi cấp phó, ông Thabo Mbeki của đảng ANC.

Những năm cuối đời và di sản của Nelson Mandela

Sau khi rời chính trường, Nelson Mandela vẫn là một nhà đấu tranh tận tụy vì hòa bình và công bằng xã hội ở đất nước của ông và trên toàn thế giới. Ông đã thành lập một số tổ chức, bao gồm Quỹ Nelson Mandela có tầm ảnh hưởng lớn và The Elders, một nhóm độc lập gồm các nhân vật của công chúng cam kết giải quyết các vấn đề toàn cầu và xoa dịu nỗi đau của con người. Năm 2002, Mandela trở thành người lên tiếng ủng hộ các chương trình điều trị và nâng cao nhận thức về AIDS, căn bệnh này sau đó đã cướp đi sinh mạng của con trai ông là Makgatho (1950-2005) và được cho là ảnh hưởng đến nhiều người ở Nam Phi hơn bất kỳ quốc gia nào khác.

Ông Nelson Mandela. Ảnh: history.com

Được điều trị ung thư tuyến tiền liệt vào năm 2001 và suy yếu do các vấn đề sức khỏe khác, Mandela ngày càng yếu đi trong những năm cuối đời và thu hẹp lịch trình xuất hiện trước công chúng. Năm 2009, Liên hợp quốc tuyên bố ngày 18/7 là “Ngày Quốc tế Nelson Mandela” để ghi nhận những đóng góp của nhà lãnh đạo Nam Phi cho nền dân chủ, tự do, hòa bình và nhân quyền trên toàn thế giới. Nelson Mandela qua đời ngày 5/12/2013 do nhiễm trùng phổi tái phát.

Hương Giang (tổng hợp)