NATO trước bước chuyển học thuyết: Từ răn đe tuyến tính đến phòng thủ chủ động nhiều lớp

Hội nghị bộ trưởng quốc phòng Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) diễn ra ngày 15/10 tại Brussels trong bối cảnh cấu trúc an ninh châu Âu biến động mạnh, khi những vụ máy bay không người lái (UAV) và máy bay chiến đấu được cho là của Nga xâm nhập không phận các quốc gia thành viên liên tiếp buộc khối phải kích hoạt cơ chế Điều 4. Chuỗi phản ứng này cho thấy NATO đang phải chuyển dần từ tư duy “phản ứng sau sự kiện” sang mô hình “dự báo và can thiệp sớm”, một dấu hiệu cho thấy liên minh quân sự này đang bước vào giai đoạn tái định hình học thuyết răn đe của mình.

Toàn cảnh Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng NATO tại Brussels ngày 14/2. Ảnh: AFP.

Không phận Đông Âu: Thước đo tốc độ phản xạ chiến lược của NATO

Các vụ UAV được cho là của Nga xâm nhập không phận Ba Lan, Romania và sau đó là tiêm kích Nga tiến vào không phận Estonia không chỉ là hành vi vi phạm chủ quyền đơn lẻ. Về mặt chiến lược, đây là phép thử đối với ngưỡng phản ứng sớm của NATO. Việc nhiều quốc gia thành viên kích hoạt liên tiếp Điều 4 cho thấy khối đang chịu sức ép phải rút ngắn chu trình ra quyết định, tránh lặp lại mô hình phản ứng chậm từng tồn tại trong giai đoạn đầu của xung đột Ukraine.

Từ góc nhìn an ninh liên minh, kích hoạt Điều 4 nhiều lần trong thời gian ngắn không phải là dấu hiệu hoảng loạn, mà là biểu hiện của một cơ chế tham vấn chiến lược đã nâng cấp mức độ cảnh giác. Mỗi lần tham vấn không chỉ nhằm “ghi nhận sự cố”, mà còn đóng vai trò đánh giá áp lực hệ thống và điều chỉnh cách NATO bố trí lực lượng không quân - phòng không trên sườn Đông. Điều này đặt NATO vào trạng thái tiền triển khai răn đe, chứ chưa phải là phản ứng quân sự trực tiếp, nhưng nó làm thay đổi điểm cân bằng chiến lược tại khu vực.

Đề xuất xây dựng “drone wall” - tường rào chống UAV dọc biên giới phía Đông châu Âu cho thấy liên minh không chỉ muốn tăng mật độ phòng thủ, mà đang tìm cách tạo một cơ chế nhận diện - phản ứng tự động hóa. Nếu trước đây phòng không được tổ chức theo mô hình quốc gia, thì ý tưởng tường rào UAV hàm ý xây dựng một lưới radar - cảm biến - đánh chặn thống nhất theo trục NATO thay vì theo từng biên giới quốc gia.

Quang cảnh buổi lễ bàn giao 3 máy bay chiến đấu F-35 đầu tiên của Bỉ, tượng trưng cho việc hiện đại hóa lực lượng vũ trang Bỉ và tăng cường hợp tác trong NATO tại Căn cứ Không quân Florennes ở Namur, Bỉ vào ngày 13/10/2025. Ảnh: Getty Images.

Về học thuyết, đây là chuyển dịch từ phòng thủ lãnh thổ sang phòng thủ không gian chiến thuật liên kết, trong đó không phận của các nước sườn Đông không còn được quản lý độc lập, mà trở thành một phần của vùng giám sát chung. Điều này cho phép NATO giảm “độ trễ chiến lược” - thời gian từ lúc phát hiện UAV đến lúc ra quyết định đánh chặn.

Dù mới ở cấp độ đề xuất, nhưng nếu được triển khai, tường rào UAV có thể trở thành tiền thân của hệ thống phòng thủ đa lớp tích hợp châu Âu (Integrated Layered Air Defence), một mô hình tương đương với hệ thống lá chắn tên lửa đa tầng của Mỹ nhưng được điều chỉnh cho phù hợp địa hình chiến lược châu Âu.

Mục tiêu 5% GDP cho quốc phòng: NATO đứng trước chu kỳ tái cấu trúc năng lực quân sự

Nếu như “tường rào UAV” thể hiện sự thay đổi về tư duy chiến lược, thì mục tiêu nâng chi tiêu quốc phòng lên 5% GDP vào năm 2035 lại phản ánh quyết tâm chính trị của NATO trong việc chuẩn bị dài hạn cho cạnh tranh với Nga - và rộng hơn là với các thách thức an ninh phi truyền thống.

Từng mất gần một thập kỷ để chỉ có 6 nước đạt mốc 2% GDP, nhưng đến năm 2025, đã có 23/32 thành viên đạt hoặc vượt chỉ tiêu. Điều này chứng tỏ cuộc chiến tại Ukraine là một cú sốc giúp NATO “tỉnh giấc”.

Khi NATO nâng mục tiêu chi tiêu quốc phòng từ 2% lên 5% GDP đến năm 2035, đó không chỉ là điều chỉnh ngân sách, mà là tín hiệu cho thấy khối muốn dịch chuyển chiến lược từ răn đe giới hạn sang răn đe mở rộng (extended deterrence). Việc đưa con số lên 5% GDP phản ánh kỳ vọng rằng NATO phải có khả năng duy trì trạng thái sẵn sàng phản ứng đa hướng - đa miền (multi-domain readiness), từ chiến tranh thông tin, UAV, tác chiến mạng cho đến lực lượng triển khai nhanh.

Tuy nhiên, cấu trúc chi tiêu này sẽ tạo ra những phân tầng năng lực mới trong khối. Các quốc gia Bắc Âu, Đông Âu - vốn xem Nga là mối đe dọa trực tiếp - có xu hướng chấp nhận đầu tư mạnh, trong khi các quốc gia Tây Âu sẽ phải cân nhắc giữa ưu tiên an ninh và ổn định tài khóa. Từ đó, có thể dự báo một quá trình phân hóa năng lực chiến lược trong nội bộ NATO: một nhóm nước tiến tới mô hình phòng thủ chủ động, trong khi nhóm còn lại duy trì lực lượng ở mức răn đe tượng trưng.

Hội nghị lần này vì thế trở thành nơi để NATO thử hiệu chỉnh lại kỳ vọng chính trị giữa các nhóm thành viên trước khi bước vào chu kỳ tái thiết quốc phòng kéo dài một thập kỷ.

Ukraine: Không chỉ là mặt trận, mà là cơ chế kiểm tra mức độ tích hợp chiến lược của NATO

Vai trò của Ukraine trong các cuộc thảo luận lần này được đẩy lên thành công cụ đo lường liên kết chiến lược. Khi Mỹ đề xuất cơ chế bán tập trung vũ khí và đưa việc hỗ trợ Ukraine vào cấu trúc ngân sách 5% GDP, NATO đang ngầm chuẩn hóa hỗ trợ quân sự như một phần của hệ thống hậu cần chiến lược thống nhất chứ không còn là viện trợ ngắn hạn theo từng chiến dịch.

Việc Ukraine tham gia vào Hội đồng NATO - Ukraine và nhóm Liên lạc Quốc phòng Ukraine cũng cho thấy liên minh đang tạo “khung kết nối thể chế” trước khả năng Kyiv tiến gần hơn tới cấu trúc NATO, dù chưa phải tư cách thành viên.

Ở góc độ này, cuộc chiến tại Ukraine đã trở thành một “mặt trận thử nghiệm” cho cách NATO vận hành cơ chế hậu cần, thông tin và tương tác chiến lược khi phải hỗ trợ một đối tác tiền tuyến trong xung đột cường độ cao - điều mà NATO sau Chiến tranh Lạnh chưa từng trải qua dưới hình thức tích hợp sâu như hiện tại.

NATO trong giai đoạn định vị lại ngưỡng răn đe

Từ chuỗi UAV đến đề xuất tường rào công nghệ, từ mục tiêu 5% GDP đến việc chuẩn hóa hỗ trợ Ukraine, có thể nhận thấy NATO đang tiến sát tới giai đoạn điều chỉnh học thuyết răn đe từ phòng thủ tuyến tính sang phòng thủ chủ động nhiều lớp. Hội nghị tại Brussels có thể không đưa ra các tuyên bố lớn, nhưng các chủ đề được đưa lên bàn đàm phán cho thấy ngưỡng phản ứng chiến lược của NATO đang được hạ xuống, trong khi năng lực triển khai tự động hóa trong phòng thủ không phận được đặt làm trọng tâm mới.

Châu Âu đang bước vào một pha an ninh nơi rủi ro không còn đến từ những mũi tiến công lớn, mà xuất phát từ các hành động thử ngưỡng tần suất cao như UAV, xâm nhập không phận, chiến tranh công nghệ tầm thấp. NATO dường như đã nhận thức được điều đó và đang tìm cách chuyển từ thế bị động sang mô hình sẵn sàng can thiệp tức thời - phản xạ chiến lược nhanh - hợp nhất không phận và hạ tầng phòng thủ công nghệ, đặt nền móng cho một chu kỳ răn đe mới.

Bích Hồng

Nguồn: Forbes