Gác mâu thuẫn, giữ đại cục

92 năm sau khi Liên Xô và Mỹ thiết lập quan hệ ngoại giao (ngày 16/11/1933), mối tương tác giữa Nga và Mỹ vẫn phản ánh rõ những giới hạn mang tính cấu trúc của hệ thống quốc tế.

Tổng thống Mỹ Richard Nixon và Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô Leonid Ilyich Brezhnev (từ trái sang phải) trong lễ ký kết Hiệp ước hạn chế vũ khí chiến lược ngày 26/5/1972. (Ảnh: RIA Novosti)

Trong gần một thế kỷ, cả hai đã nhiều lần đứng trước các “cơ hội” để thu hẹp khác biệt: phối hợp quân sự trong Thế chiến II, giai đoạn hòa hoãn cuối Chiến tranh Lạnh, hay kỳ vọng hợp tác đầu thập niên 1990. Tuy nhiên, chưa một cơ hội nào được chuyển hóa thành quan hệ đối tác bền vững dựa trên tôn trọng lẫn nhau và tính đến lợi ích chiến lược của mỗi bên. Tình trạng đó khiến không ít các nhà quan sát dễ rơi vào tâm thế bi quan về nỗ lực mở rộng quan hệ hợp tác giữa hai nước lớn này.

Điểm hạn chế của lập trường bi quan không phải ở sự thận trọng mà ở cách hiểu sai về mục tiêu của đối thoại. Quan hệ giữa hai cường quốc, với lịch sử đối đầu và cạnh tranh kéo dài, không bao giờ được xây dựng trên đồng thuận tuyệt đối hay hòa hợp lâu dài. Thiếu vắng đồng thuận không phải là thất bại nhất thời, mà là đặc tính gần như bất biến của tương tác giữa các quốc gia có tầm vóc và lợi ích chiến lược khác nhau. Điều quan trọng là sự thiếu đồng thuận đó chưa bao giờ ngăn hai bên duy trì liên lạc; ngược lại, chính khác biệt lợi ích mới khiến đối thoại trở thành nhu cầu không thể né tránh. Với vai trò là hai quốc gia sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn nhất thế giới, Nga và Mỹ có trách nhiệm duy trì các kênh tiếp xúc để hạn chế tính toán sai lầm, kiểm soát khủng hoảng và tạo điều kiện cho những nhượng bộ có thể xuất hiện khi hai bên đã tiến sát tới lằn ranh đỏ.

Từ tháng 2/2025, sau cuộc điện đàm công khai đầu tiên giữa Tổng thống Donald Trump và Tổng thống Vladimir Putin kể từ khi ông Trump trở lại Nhà Trắng, dường như cấu trúc liên lạc này đang được tái thiết. Sự hào hứng ban đầu, đặc biệt ở Nga, xuất hiện khi kênh đối thoại cấp cao được mở lại và được củng cố bằng hội nghị thượng đỉnh Alaska vào trung tuần tháng 8. Nhưng kỳ vọng này nhạt dần thời gian gần đây, khi tiến trình đàm phán không có đột phá rõ rệt. Sự dao động cảm xúc của công chúng là điều dễ hiểu, song nó không phản ánh đúng độ sâu của vấn đề: quan hệ Nga-Mỹ đang vận hành trong bối cảnh khủng hoảng tích tụ từ năm 2022, với nhiều tầng nấc phức tạp hơn rất nhiều so với các giai đoạn căng thẳng trước đây. Theo giới phân tích, không chỉ trừng phạt, chiến sự ở Ukraine hay sự xói mòn lòng tin khiến đối thoại khó khăn, mà quan trọng hơn, Nga và Mỹ đã mất đi “điểm tựa trung tâm” vốn giữ cho đàm phán ổn định suốt nhiều thập kỷ, Đó là các thỏa thuận kiểm soát vũ khí và cơ chế ổn định chiến lược. Đến nay, chính quyền Mỹ vẫn chưa cho thấy sự quan tâm rõ ràng trong việc khôi phục những cơ chế này theo một cách có thể dự đoán và duy trì lâu dài.

Xu hướng cạnh tranh Nga-Mỹ ngày càng diễn ra gay gắt. (Ảnh: RIA Novosti)

Trong bối cảnh hiện nay, vấn đề chính không phải là các nội dung cụ thể trong quan hệ Nga-Mỹ, vì những nội dung đó luôn thay đổi theo tình hình thế giới. Điều quan trọng hơn là phải tìm ra một cách thức mới để tổ chức quan hệ này. Nói đơn giản, hai nước cần xác định một lĩnh vực lợi ích chung đủ mạnh để trở thành “điểm tựa trung tâm”, từ đó xây dựng lại các kênh hợp tác khác. Ổn định chiến lược có thể vẫn là lựa chọn phù hợp, nhưng chỉ khi được xem xét theo góc nhìn mới, có tính đến sự xuất hiện của công nghệ quân sự hiện đại, vũ khí siêu vượt âm, vai trò ngày càng lớn của trí tuệ nhân tạo trong quân sự và sự thay đổi cán cân hạt nhân toàn cầu. Nếu có một khuôn khổ ổn định chiến lược mới, nó sẽ không thể chỉ sao chép các mô hình cũ của thế kỷ trước, mà phải thích ứng với những điều kiện công nghệ và địa chính trị của thế kỷ XXI.

Tuy nhiên, mọi nỗ lực tái cấu trúc quan hệ song phương khó có thể tách khỏi tình hình ở Ukraine. Mặc dù một số nhóm hoạch định chính sách từng kỳ vọng có thể “tách biệt” đường ray Ukraine khỏi tổng thể quan hệ Nga-Mỹ, thực tế hiện nay cho thấy điều đó chưa thể đạt được. Chính quyền Tổng thống Trump chủ trương rằng chỉ khi có bước tiến cụ thể trong việc xử lý xung đột, hai bên mới có thể bàn sâu về các hồ sơ hợp tác rộng hơn. Điều này khiến tiến trình thương lượng trở nên chậm và dễ rơi vào bế tắc, nhưng lại phản ánh mức độ thực tế của các ràng buộc chiến lược mà cả hai bên đều không thể phớt lờ.

Trải nghiệm của 92 năm qua cho thấy không thể kỳ vọng vào những kết quả nhanh chóng. Quan hệ Nga-Mỹ vốn hình thành từ những vòng xoáy tiếp xúc - xung đột - tái cân bằng, trong đó bước tiến thường mang tính cục bộ và âm thầm hơn là mang tính đột phá. Điều quan trọng không phải là tốc độ, mà là việc duy trì được không gian đối thoại tối thiểu ngay cả trong giai đoạn khó khăn nhất. Trong bối cảnh thế giới đang đối mặt với sự phân mảnh sâu sắc, rủi ro cạnh tranh cường quốc gia tăng và nguy cơ tính toán sai lầm ngày càng lớn, việc hai nước lớn liên tục giữ kênh liên lạc và xây dựng những “lan can an toàn” không chỉ phục vụ lợi ích riêng, mà còn có ý nghĩa quyết định đối với sự ổn định toàn cầu.

Một trật tự quốc tế bền vững không thể hình thành nếu Nga và Mỹ tiếp tục trượt sâu vào vòng đối đầu không kiểm soát. Thu hẹp bất đồng, tái lập các nguyên tắc tối thiểu cho hợp tác và từng bước xây dựng lòng tin dù rất hạn chế là con đường duy nhất để giảm thiểu rủi ro và tạo nền tảng cho hòa bình. Vượt qua khác biệt không phải để tạo dựng quan hệ thân thiện lý tưởng, mà để ngăn thế giới rơi vào những khủng hoảng không cần thiết. Đó là trách nhiệm chiến lược mà hai cường quốc hạt nhân hàng đầu buộc phải gánh vác, vì chính họ và vì ổn định chung của toàn nhân loại.

Hùng Anh (CTV)