Đặc sắc điệu múa đèn chạy chữ ở xã Thiệu Quang

Nhân Cao là ngôi làng cổ thuộc xã Thiệu Quang (Thiệu Hóa). Trải qua thăng trầm thời gian, biến ảo lịch sử, ngôi làng ấy đến nay vẫn còn lưu giữ được nhiều giá trị lịch sử, văn hóa truyền thống. Trong đó, múa đèn chạy chữ được các thế hệ con cháu làng Nhân Cao gìn giữ, bảo tồn và phát huy trong niềm yêu thích, tự hào.

Đội văn nghệ làng Nhân Cao (xã Thiệu Quang, Thiệu Hóa) tham gia biểu diễn tiết mục “Múa đèn chạy chữ” tại Liên hoan Văn hóa các dân tộc tỉnh Thanh Hóa lần thứ XVIII năm 2020.

Múa đèn chạy chữ làng Nhân Cao có từ bao giờ chẳng ai biết rõ. Chỉ biết được rằng, múa đèn chạy chữ gắn liền với lễ hội Ngư võng phường của làng. Lễ hội được tổ chức vào bốn ngày (từ ngày mùng 8 đến 12 tháng Giêng âm lịch hằng năm). Trong lễ hội, làng tổ chức nhiều hoạt động, trò chơi, trò diễn dân gian như: rước thuyền, đánh đu, chọi gà, đánh cờ người, múa lân... Đặc sắc nhất phải kể đến hát chèo chải và múa đèn chạy chữ.

Múa đèn chạy chữ xã Thiệu Quang có đội múa gồm 12 cô gái hát hay, múa dẻo được làng “chọn mặt gửi vàng”, mặc váy đen dài chấm gót, áo tứ thân màu nâu, đầu quấn khăn đỏ, tay cầm dải lụa dài khoảng hơn 2m màu hồng. Đội múa xếp thành hàng ngang, đầu đội đĩa đèn, mỗi đĩa có 5 ngọn đèn. Những cô gái thực hiện các động tác múa một cách uyển chuyển, khéo léo.

Trên nền nhạc múa hát giáo đèn: Kính trình làng nước/ Lẳng lặng mà nghe/ Chúng tôi giáo đèn/ Đèn tôi nay lưu truyền kế thế/ Thắp đèn lên chầu chực đế vương/ Thắp đèn lên rạng cả bốn phương/ Thế mới gọi đèn công đăng hỏa..., đội múa bắt đầu màn trình diễn ấn tượng của mình. Khi đoạn “hát chúc” cất lên, 4 người tiến lên múa hát, 8 người xếp hàng ngang. Sau đó đến đoạn “hát mời”, bốn người vừa hát xong lùi xuống, bốn người khác tiến lên hát tiếp. Đến khi “hát mừng” thì cả đội múa lượn vòng tròn, nằm xuống đất lật người xếp thành bông hoa năm cánh. Rồi từ đó di chuyển thành một hàng ngang nhìn lên ban thờ, hai tay nâng đĩa đèn trên đầu xuống lạy tạ rồi rời sân khấu.

Theo cùng với dòng chảy thời gian, múa đèn chạy chữ xã Thiệu Quang từng có thời gian bị mai một. Sau này, được sự quan tâm của các cấp, các ngành, nỗ lực của chính quyền địa phương cùng các thế hệ cháu con làng Nhân Cao, múa đèn chạy chữ dần được khôi phục, phát triển.

Theo điệu giáo đèn, hát mừng, hát chúc..., chúng tôi ghé thăm gia đình bà Nguyễn Thị Thủy (thôn Nhân Cao 2, xã Thiệu Quang) để hiểu rõ hơn về tình yêu, tâm huyết và những nỗ lực, cố gắng của các thế hệ cháu con nơi đây trong việc gìn giữ, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống làng, xã.

Bà Nguyễn Thị Thủy là con gái làng Nhân Cao. Ngay từ khi còn rất nhỏ, bà vẫn thường đi xem biểu diễn múa đèn chạy chữ vào lễ hội mùa xuân, hội làng. Sau này, lớn lên, bà Thủy lập gia đình với ông Đỗ Viết Lới cũng là người làng Nhân Cao. Mẹ chồng là Nguyễn Thị Chua – đội trưởng của đội múa đèn chạy chữ làng Nhân Cao, người từng đoạt huy chương vàng với tiết mục xuất sắc múa đèn tham gia Liên hoan nghệ thuật quần chúng toàn quốc khu vực III năm 1979 của Bộ Văn hóa và Thông tin. Lúc bấy giờ, đội văn nghệ hoạt động hăng hái, sôi nổi. Bà Thủy chia sẻ: “Trong không gian lễ hội, với tiếng trống, tiếng nhạc, xúng xính váy áo, đầu đội đèn sáng lung linh mà vẫn nhịp nhàng, uyển chuyển điệu múa khiến tôi cảm thấy vừa thích thú vừa ngưỡng mộ”.

Là người có năng khiếu văn nghệ lại có sự yêu thích, say mê, từ sự hướng dẫn, chỉ bảo của mẹ chồng và học hỏi từ các cụ trong đội văn nghệ của làng, bà Thủy có được những hiểu biết sâu sắc hơn về múa đèn chạy chữ. Bà Thủy hăng say tập luyện nhuần nhuyễn từng động tác. Bà Thủy cho biết: “Cái khó nhất của múa đèn chạy chữ xã Thiệu Quang là phải linh hoạt kết hợp nhiều kỹ năng, động tác để làm sao vừa giữ vững được đèn đội trên đầu, không làm cho nến bị tắt mà vẫn nhớ được vị trí, thực hiện được các động tác múa, xếp chữ khác”.

Theo bà Thủy, múa đèn chạy chữ xã Thiệu Quang có điểm giống và khác so với múa đèn Đông Anh (Đông Sơn). Giống là bởi đều thực hiện các động tác múa kết hợp đội đèn với những yêu cầu cụ thể như: múa đẹp, giữ vững đèn đội trên đầu và không làm tắt nến trong khi nhảy múa, xếp chữ. Tuy nhiên, khác so với múa đèn Đông Anh, đèn đội đầu của xã Thiệu Quang gồm có 5 cái cốc gắn lên một cái đĩa, bên trong mỗi cốc đều có thắp nến.

Bà Thủy hiện là một trong những hạt nhân văn nghệ quần chúng của địa phương, đảm nhận vai trò đội phó đội văn nghệ làng Nhân Cao. Đội văn nghệ hiện có 18 thành viên, phần lớn là người cao tuổi. Tiết mục “Múa đèn chạy chữ” do đội biểu diễn thường giành giải cao, gây ấn tượng với người xem tại các sự kiện lớn, các kỳ liên hoan, hội diễn của huyện, tỉnh như: giải nhì tại Liên hoan Văn hóa các dân tộc Thanh Hóa lần thứ XIV năm 2012; giải A tại Liên hoan Văn hóa các dân tộc tỉnh Thanh Hóa lần thứ XVIII tuyên truyền cổ động chào mừng Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa lần thứ XIX, nhiệm kỳ 2020–2025...

Với tâm huyết, đóng góp trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, bà Thủy đạt nhiều giải thưởng như: giải nhất tại Hội diễn nghệ thuật tuổi trẻ toàn huyện năm 1985; giải giọng hát hay tại Liên hoan Tiếng hát người cao tuổi huyện Thiệu Hóa năm 2017... Năm 2021, bà Thủy được đề nghị xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Bà Thủy tâm sự: “Sự tâm huyết của nghệ nhân như cụ Đàm Văn Sử hay thế hệ cháu con như chúng tôi chỉ là một phần “tiếp lửa”, trao truyền cho thế hệ trẻ. Để gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa, nghệ thuật múa đèn chạy chữ làng Nhân Cao, cần sự quan tâm, tạo điều kiện hơn nữa của các cấp, các ngành và xã hội”.

*Bài viết có sử dụng tư liệu trong cuốn sách “Lễ hội Ngư võng phường” của tác giả Hoàng Anh Nhân.

Bài và ảnh: Nguyên Linh