Ngẫm về văn hóa đọc của giới trẻ hiện nay

“Chị ơi, em đọc gì cho nhanh? Sách này dày quá, em chỉ cần biết tóm tắt thôi!” - câu nói này không còn xa lạ với Lê Ngân Hà, chị gái của Minh Vũ - học sinh Trường THCS Lý Tự Trọng. Mỗi lần Ngân Hà mua sách về cho em trai đọc, cô đều nhận được phản ứng tương tự. "Em biết đọc sách có ích, nhưng mở sách ra thấy chữ dày đặc là em nản luôn. Trong khi đó, em vào lướt tiktok 2 - 3 tiếng mà không thấy ngại. Có lần chị mua cho em cuốn “Tôi tài giỏi, bạn cũng thế” nhưng em đọc được hơn 20 trang thì bỏ. Thế mà khi bạn em tóm tắt cho nghe trong 5 phút là em hiểu liền" - Vũ thú nhận với chị.

Nhiều bạn trẻ vào internet để tìm đọc những cuốn truyện mang tính giáo dục và giải trí.

Câu chuyện của Vũ không phải ngoại lệ mà đã trở thành hiện tượng phổ biến trong thế hệ trẻ hiện nay. Tương tự, Nguyễn Văn Bình, học sinh Trường THPT Quảng Xương I, thừa nhận: “Dù học tập, làm việc hay đi chơi ở đâu, em luôn để ý điện thoại xem có thông báo hay mạng xã hội có gì “hot” không. Em rất ngại đọc sách, nếu muốn đọc một cuốn sách nào đó đang “hot”, em cũng vào mạng tìm hiểu và đọc phần tóm tắt thôi".

Theo thống kê từ Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho thấy: Việt Nam có khoảng 30% số người đọc sách thường xuyên, 26% không đọc sách và 44% thỉnh thoảng mới đọc sách. Đặc biệt, thời gian dành cho đọc sách trung bình của người Việt Nam chỉ khoảng 20 phút mỗi năm, trong đó giới trẻ chiếm tỷ lệ rất thấp.

Một nghiên cứu gần đây của Viện Nghiên cứu thanh niên (Trung ương Đoàn) về tình hình thanh, thiếu niên Việt Nam năm 2024, được báo Quân đội Nhân dân đăng tải, đã phác họa bức tranh rõ nét về thói quen sử dụng internet của giới trẻ. Khi được hỏi về mục đích, đa số trả lời là để giải trí (75,4%), học tập và tìm kiếm thông tin (71%), giao tiếp và kết bạn (65,9%), cập nhật tin tức (63,5%). Trong khi đó, các hoạt động được giới trẻ yêu thích nhất trên smartphone lại tập trung vào việc đọc tin trên facebook, nghe nhạc trực tuyến, nhắn tin với bạn bè và xem video trên youtube, netflix. So với những trải nghiệm đa phương tiện và tức thì này, việc đọc sách đã trở thành một lựa chọn ít hấp dẫn hơn nhiều.

Một phần nguyên nhân xuất phát từ việc các bạn trẻ phải dành quá nhiều thời gian cho học tập, khiến nhu cầu giải trí, trong đó có đọc sách bị hạn chế. Mặt khác, trong thời đại hiện nay, văn hóa nghe, nhìn đang lấn át văn hóa đọc của cộng đồng nói chung và giới trẻ nói riêng. Việc đọc sách của các bạn trẻ ngày nay hầu như chỉ theo phong trào chứ không thực chất. Khi có đọc, họ thường chọn những loại truyện ngôn tình để giải trí, khiến kiến thức và nhận thức xã hội của các bạn trẻ hạn chế rất nhiều.

Tuy nhiên, không phải tất cả bạn trẻ đều “ghét” đọc sách, mà có những bạn trẻ đã thay đổi cách tiếp cận, từ sách giấy sang phiên bản trên điện thoại. Thiết bị tiện dụng cho phép nhóm này đọc ở bất kỳ hoàn cảnh, vị trí hay thời gian nào, dễ dàng chọn quyển sách yêu thích hoặc thay đổi theo cảm xúc mà chẳng cần mang vác nặng nề. Lê Vân Oanh, ở phường Hạc Thành đang là sinh viên năm 2 Trường Đại học Luật, chia sẻ: "Với sinh viên như em, việc mua đủ sách giáo trình là gánh nặng không nhỏ. Vì thế, em thường tìm các tài liệu online để học, và tranh thủ đọc truyện web để xả stress sau những giờ học căng thẳng".

Nhận thức được tình hình này, nhiều gia đình đã bắt đầu thay đổi cách tiếp cận. Chị Lê Hương, mẹ của Minh Vũ, chia sẻ: "Lúc đầu tôi cứ ép con đọc sách giấy như thời tôi học. Nhưng sau này, mỗi lần có những cuốn sách hay hoặc những bộ truyện mang tính giáo dục, giải trí như Harry Potter, Doraemon... tôi khuyến khích con vào internet để tìm đọc. Quan trọng là nội dung bổ ích, không nhất thiết phải là sách giấy".

Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết nhiều trường học cũng đang có những đổi mới tích cực. Cô Phạm Oanh, giáo viên dạy văn một trường THPT, chia sẻ: "Thay vì bắt học sinh đọc và viết cảm nhận theo cách truyền thống, tôi để các em tự chọn sách yêu thích, đọc online cũng được, rồi làm clip review, viết blog... về nhân vật trong sách. Kết quả là các em hứng thú hơn nhiều và hiểu sâu hơn về nội dung". Từ góc độ công nghệ, các ứng dụng đọc sách cũng đang cải tiến để phù hợp với giới trẻ, như: ứng dụng Waka, Voiz FM... đã tích hợp tính năng đọc có âm thanh, cho phép người dùng vừa đọc vừa nghe, tạo trải nghiệm đa giác quan. Một số ứng dụng còn có tính năng tích điểm khi đọc xong sách, thử thách đọc hàng ngày, bảng xếp hạng độc giả nhiều nhất trong tháng. Điều này khiến việc đọc sách trở nên thú vị hơn, giống như chơi game, phù hợp với tâm lý giới trẻ.

Tuy nhiên, để thực sự thay đổi văn hóa đọc sách của giới trẻ, cần sự chung tay của cả xã hội. Nhiều chuyên gia khẳng định thực trạng lười đọc hiện nay là hệ quả của việc thiếu quan tâm, nuôi dưỡng thói quen đọc sách từ nhỏ. Gia đình cần tạo môi trường đọc ngay từ khi con còn nhỏ bằng cách làm gương, tạo không gian đọc thoải mái, đưa con đến thư viện và nhà sách thường xuyên, đồng thời kiểm soát thời gian sử dụng thiết bị điện tử một cách hợp lý. Nhà trường cần đổi mới phương pháp giáo dục, tạo ra các tiết đọc sách chính thức, tổ chức hoạt động khuyến đọc sáng tạo và xây dựng thư viện số hiện đại để thu hút học sinh. Các nhà xuất bản và tác giả cũng cần đổi mới nội dung và hình thức: tạo ra những cuốn sách có nội dung phù hợp với giới trẻ, sử dụng ngôn ngữ gần gũi dễ hiểu, kết hợp hình ảnh và đồ họa sinh động, xuất bản song song cả bản giấy và điện tử. Đặc biệt, cần phát triển thêm sách nói và audiobook để đáp ứng nhu cầu của những người trẻ không có nhiều thời gian nhưng vẫn muốn trau dồi kiến thức.

Cô Phạm Oanh, với kinh nghiệm giảng dạy văn nhiều năm, nhận định: "Văn hóa đọc của giới trẻ đang thay đổi chứ không mất đi. Thay vì cố gắng quay lại quá khứ, chúng ta hãy tận dụng công nghệ như một công cụ hỗ trợ, giữ vững bản chất của việc đọc là phát triển tư duy và hiểu biết. Chỉ khi nào chúng ta tạo được “cú huých” đủ mạnh từ gia đình, nhà trường và toàn xã hội, mới có thể hình thành nên một “xã hội đọc sách” như mong muốn. Thời đại số không phải là kẻ thù của văn hóa đọc, mà có thể trở thành người bạn đồng hành nếu chúng ta biết cách tận dụng một cách khôn ngoan".

Bài và ảnh: Lê Nhân