Những người “thổi hồn” cho cây

Từ những cây hoang dại, với những gốc cây thô ráp, xù xì... nhưng bằng bàn tay tài tình, khéo léo của các nghệ nhân, đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật bonsai kiệt tác.

Một góc vườn cây cảnh nghệ thuật của ông Đinh Văn Nhân.

Trong tiết trời dịu mát vào những ngày cuối xuân, chúng tôi có dịp ghé thăm vườn cây cảnh nghệ thuật của ông Đinh Văn Nhân, số nhà 547, Quang Trung 2, phường Đông Vệ, TP Thanh Hóa, hiện là Phó Chủ nhiệm CLB cây cảnh nghệ thuật Hoàng Long. Ở đây, chúng tôi có cảm giác như lạc vào một thế giới thiên nhiên thu nhỏ, xanh mát và đậm nét hoài cổ.

Vừa nhâm nhi chén trà, ông vừa kể về cuộc đời và mối “duyên cây” của mình: “Ngay từ rất nhỏ, tôi đã rất thích cây cảnh. Và rồi, không biết từ bao giờ, tình yêu ấy đã ăn sâu vào máu thịt, hễ gặp người cùng đam mê thì có thể cùng luận bàn thâu đêm suốt sáng. Nhiều khi ăn, ngủ cũng nghĩ đến cây, cũng mơ thấy cây... Chơi cây cảnh cũng là một cách để lưu giữ lại thời gian, dưỡng thần giúp tâm bình khí hòa, hướng con người tới những điều chân - thiện - mỹ”.

Ông Đinh Văn Nhân bên cạnh tác phẩm “Mộc xuất thiên chi”.

Theo ông Nhân, mỗi cây cảnh ở đây là mỗi cuộc đời, mỗi câu chuyện riêng đầy thú vị. Đó có thể là những gốc sanh, sung, linh sam... uốn mình len lỏi dưới những tảng đá, cheo leo trên vách núi từ các vùng quê khác nhau, hay mọc hoang dại cạnh bờ ao, ven đường; có thể là những cây được ông mua từ một người bán hàng ế vào chiều 30 tết... rồi như một cơ duyên được ông mang về chăm tỉa khi mới chỉ là cây phôi bé xíu, để từ đó theo ông qua bao năm tháng cuộc đời. Trong hơn 200 gốc bonsai, rất nhiều cây đều nhiều hơn tuổi chủ nhân của nó, trong đó có vài chục cây hàng năm luôn được tham gia trong các cuộc triển lãm trên toàn quốc.

Cây phôi bonsai thường chỉ là những cây bụi mọc hoang ngoài tự nhiên. Sau một thời gian được cắt tỉa, uốn nắn, chăm chút, nhiều cây đã thay đổi hình dáng. “Tôi coi cây cảnh như người bạn tri kỷ. Ví như tác phẩm “Mộc xuất thiên chi” (cây sanh) được mua thanh lý từ một nhà vườn từ khi tôi mới bắt đầu chơi cây, sau bao nhiêu năm được chăm chút, cắt tỉa, nó đã trở thành một tác phẩm đầy chất “tình”. Và nó đã “ẵm” giải ba trong cuộc thi “Nghệ thuật sinh vật cảnh qua ảnh” toàn quốc 2011 (cuộc thi này không có giải nhất). Hay như cây Tùng La Hán, Mai Chiếu Thủy... Mỗi cây trong khu vườn này đều trở thành những đứa con tinh thần của tôi”, ông Nhân bộc bạch.

Mặc dù đã lui về ở “ẩn”, nhưng ông Trần Nhật Quang (số nhà 01/41 Ngô Từ, phường Lam Sơn, TP Thanh Hóa) - nghệ nhân cây cảnh nghệ thuật làng nghề Việt Nam (hiện là Phó Chủ tịch Hội sinh vật cảnh TP Thanh Hóa), vẫn hàng ngày nuôi dưỡng đam mê trong thế giới thu nhỏ của mình.

Ngay từ nhỏ, nghệ nhân Trần Nhật Quang đã được nhìn thấy những khu vườn xanh mát, êm đềm, góc non bộ độc đáo... được tạo nên từ bàn tay tài tình của ông ngoại. Vì vậy, hình ảnh đó đã in đậm trong tâm trí của ông từ lúc nào không hay. Ngay khi mới 11, 12 tuổi, ông đã một mình len lỏi trên núi, về các làng quê... tìm cây đem về tạo cho mình những “tác phẩm” riêng.

“Khi lớn lên, có điều kiện đi đây đó, thấy cảnh đẹp núi non gấm vóc, tôi lại bị hấp dẫn và theo đuổi nghề cây cảnh, bonsai như là một cách để ghi lại hình ảnh non sông hùng vĩ đó trong tác phẩm thiên nhiên của mình”, ông Quang tâm sự.

Với những người “thổi hồn” cho cây, mỗi tác phẩm bonsai đều mang đậm dấu ấn thời gian, công sức cũng như triết lý sống, tâm tư, tình cảm mà nghệ nhân muốn gửi gắm trên từng nhánh cây, tán lá...

Theo ông Quang, đối với bonsai, không có gì quý giá bằng bàn tay của tạo hóa, thiên nhiên. Dưới điều kiện sống khắc nghiệt, gió bão, đất đai khô cằn, có cây vẫn cố chống chọi, cố vươn lên giành lấy sự sống, trở thành những cây “kỳ”, theo cách gọi của giới bonsai. “Kỳ” tức là không “đụng hàng”, nó có dáng thế độc lạ do thiên nhiên tạo ra, vượt qua luật thuần túy của bonsai. Với những cây này, các nghệ nhân chỉ cần biết cách cắt tỉa đôi chút thì trở thành một kiệt tác, mang thông điệp về sức sống mãnh liệt. Đến giờ, qua hàng chục năm, ông cũng không thể nhớ được mình đã vun trồng, cắt tỉa bao nhiêu cây cảnh, gốc bonsai...

Ông bảo: “Ban đầu không phải cây nào lấy về cũng có dáng, đôi khi chỉ là gốc cây trần trụi, thô tháp. Sau đó, tôi chăm sóc cho cây phát triển bình thường, khi cây có cành, ra lá thì mới bắt đầu hình thành ý tưởng, tạo dáng cho cây. Để có được một cây tạo dáng hoàn chỉnh phải mất vài năm chăm sóc, cắt tỉa, có cây mất cả chục năm. Trồng, chăm sóc và tạo dáng cho cây cảnh giờ đã trở thành một phần không thể thiếu được trong cuộc sống của mình”.

Hiện nay, tại Thanh Hóa, số lượng nghệ nhân sinh vật cảnh khá nhiều, tập trung chủ yếu ở TP Thanh Hóa... “Đến với nghệ thuật sinh vật cảnh, đòi hỏi trước hết phải có lòng đam mê. Tiếp đến, việc nhân giống, trồng, chăm sóc cây có thành công hay không phụ thuộc nhiều vào bàn tay, kỹ thuật, óc thẩm mỹ, sáng tạo. Ngoài việc tìm hiểu, nghiên cứu tài liệu từ các nguồn khác nhau, việc quan sát, khám phá trong thực tế, học hỏi từ bạn bè, đồng nghiệp đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Nghề dạy nghề. Thất bại và thành công luôn song hành, đòi hỏi phải có sự kiên trì, tỉ mỉ của người thợ”, ông Quang chia sẻ.

Theo các nghệ nhân bonsai, quan niệm “nhất dáng nhì da” được áp dụng trong kỹ thuật chăm sóc cây cảnh. Chính vì thế, kỹ thuật chăm sóc bonsai quan trọng nhất là phải biết hoạch định trong tương lai, cây sẽ có dáng thế như thế nào để từ đó có kỹ thuật chăm sóc, uốn nắn cho phù hợp. Cây đẹp là cây phải cân đối, thuôn đều từ gốc lên ngọn, thể hiện sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên, trời đất, âm dương... Bonsai có nhiều dáng như: Dáng hoành, dáng trực, dáng xiên, dáng huyền... Tuy nhiên, dù bất cứ dáng thế nào, nhìn tổng thể của bộ lá, tán lá đều có hình khối tam giác. Và phải hội được 4 yếu tố “chuẩn mực”: Cổ - kỳ - mỹ - văn.

Để có được cây quý đã tốn nhiều công sức, nhưng để cây sống và tạo được dáng theo ý muốn lại vô cùng kỳ công. Bởi để tạo thế, dáng cho cây đòi hỏi người chơi phải có sự tinh tế và những kiến thức nhất định. Từ những thế, dáng cơ bản và quan sát các yếu tố về rễ, thân, cành, lá... người chơi phải tư duy để biến nó thành một tác phẩm nghệ thuật thực sự. Trong quá trình uốn sửa, tạo dáng cho cây không những đòi hỏi người chơi có bàn tay khéo léo, có tư duy nghệ thuật mà còn phải có kỹ thuật cắt tỉa, uốn cành...

Theo các nghệ nhân, đánh giá bonsai cũng tương tự như đồ cổ, trước hết dựa vào tiêu chí thời gian, với ngụ ý là dù cho phong ba bão táp, đất đai khô cằn, khí hậu khắc nghiệt đến mấy thì “cây vẫn sống, lá vẫn xanh và chồi vẫn mọc”. Tiếp đến là kỹ thuật cắt tỉa tạo dáng. Giống cây dù có quý đến mấy, nhưng ta không biết cắt tỉa, dạo dáng, lựa chọn chậu phù hợp theo tỷ lệ hình dáng, kích thước thì sẽ không thể làm tôn thêm vẻ đẹp của cây, không thể trở thành một tác phẩm đẹp, quý.

Với các nghệ thuật cây cảnh, ngoài thỏa mãn niềm đam mê cá nhân, họ cũng góp phần làm đẹp cho phố phường, đặc biệt là tham gia triển lãm sinh vật cảnh tại các kỳ Festival... Bên cạnh các thành viên Hội Sinh vật cảnh tỉnh, nhiều tổ chức, cá nhân yêu cây cảnh khác cũng tích cực tham gia chăm sóc, trưng bày cây hoa cảnh trong các sự kiện lễ, tết trong tỉnh, thêm sắc màu đa dạng phong phú cho các mùa lễ hội ở địa phương.

Nhắc đến giá cây cảnh nghệ thuật, ông Quang cho biết, giá bonsai không có mức cụ thể, có thể từ vài chục triệu, vài trăm triệu đến hàng tỷ đồng. Đối với những người am hiểu về bonsai và có điều kiện kinh tế, nếu đã thích thì “giá nào cũng ưng”. Đến với nghệ thuật bonsai, phải hiểu đây là thú vui còn kiếm thu nhập chỉ là chuyện... phụ. Bởi đứng trước một tác phẩm nghệ thuật bonsai, không phải ai cũng nhận ra và hiểu hết giá trị của nó.

Chính vì vậy, với những người “thổi hồn” cho cây này, họ làm vì yêu, vì đam mê. Họ luôn mong muốn, những đam mê, cống hiến ấy sẽ làm cho cuộc sống này muôn sắc hơn.

Bài và ảnh: Hoài Thu