Chuyện kể từ những bảo vật quốc gia trên đất Lam Kinh

Ngoài giá trị về lịch sử - văn hóa - kiến trúc - nghệ thuật, Khu Di tích quốc gia đặc biệt Lam Kinh sở hữu 5 bảo vật quốc gia. Đó đều là các văn bia cổ: Bia Vĩnh Lăng (bia Vua Lê Thái tổ); bia Khôn Nguyên Chí Đức (bia Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao); bia Chiêu Lăng (bia Vua Lê Thánh tông); bia Dụ Lăng (bia Vua Lê Hiến tông) và bia Kính Lăng (bia Vua Lê Dụ tông)... Mỗi bảo văn bia là di sản điêu khắc tuyệt đẹp, tài liệu sử giá trị, bất biến. Ở đó, còn cả những câu chuyện kể về đấng tiền nhân đã góp phần tạo nên những nốt thăng hào hùng của vương triều Hậu Lê trong lịch sử dân tộc.

Bảo vật quốc gia - bia Chiêu Lăng (bia Vua Lê Thánh tông).

Vĩnh Lăng bia: Bản hùng ca trên đá

Sau 6 năm trị vì, Vua Lê Thái tổ sau khi qua đời (1433) đã được đưa về an táng ở sơn lăng Lam Kinh. Lăng Vua Lê Thái tổ được xây dựng trên dải đất bằng phẳng, dựa lưng vào núi Dầu, phía trước là núi Mục, núi Chúa, bên trái có núi Hổ, bên phải là núi Hướng và Hàm Rồng, tạo thành cánh tay ngai với thế “long chầu hổ phục”... Cách lăng mộ Vua Lê Thái tổ không xa là Vĩnh Lăng bia - bảo vật quốc gia đầu tiên được công nhận tại Lam Kinh. Bia Vĩnh Lăng được dựng lên sau khi Vua Lê Thái tổ qua đời, cách ngày nay gần 600 năm.

Vĩnh Lăng bia được đánh giá là công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo và tiêu biểu: bia và rùa làm bằng đá trầm tích nguyên khối màu xám xanh với vết dấu của các loài nhuyễn thể sống trong nước (trai, sò, hến). Trên thân bia chạm khắc hoa văn rồng uốn lượn sắc nét và sống động, xen kẽ là họa tiết hoa cúc dây mềm mại, hình người ngồi niệm Phật. Phía dưới là thân rùa đội bia trong tư thế đang bơi... các nhà nghiên cứu văn hóa đánh giá bia Vĩnh Lăng là “tài liệu quý để nghiên cứu về nghệ thuật trang trí, điêu khắc ở Việt Nam thời Lê Sơ”.

Bên cạnh yếu tố kiến trúc, thẩm mỹ thì giá trị của Vĩnh Lăng bia còn được khẳng định về mặt nội dung khắc trên văn bia. Chỉ với 750 chữ Hán khắc theo lối chữ Triện nhưng với tài hùng văn do văn thần Nguyễn Trãi soạn, nội dung bia Vĩnh Lăng đã trở thành tài liệu sử ngắn gọn, súc tích và rất đỗi hào hùng. Từng chữ, từng chữ khi vang lên khiến ta có cảm giác những sự kiện, con người trong lịch sử đang hiện ra trước mắt. Từ các bậc thủy tổ họ Lê khi đến vùng đất Lam Sơn thấy cảnh sắc hữu tình, vạn vật tươi tốt nên lấy đất ấy làm chốn dựng nghiệp, đến Bình Định Vương Lê Lợi nối nghiệp cha ông hội tụ danh sĩ bốn phương về đất Lam Sơn dựng cờ khởi nghĩa, làm nên cơ nghiệp nhà Hậu Lê rạng danh Đại Việt.

Những tài liệu sử đâu đó có thể bị thay đổi nhưng nội dung khắc ở Vĩnh Lăng bia thì bất biến. Là bằng chứng hùng hồn khẳng định chắc chắn về vai trò, vị thế của đất thiêng Lam Kinh, khởi nghĩa Lam Sơn và Hoàng đế Lê Thái tổ - người đặt nền móng đầu tiên cho một vương triều kéo dài bậc nhất trong lịch sử dân tộc.

Chiêu Lăng bia: Nhắc nhớ về đấng minh quân

Nếu Vua Lê Thái tổ là người có công lập ra vương triều Hậu Lê thì cháu nội của người - Vua Lê Thánh tông lại được lịch sử nhắc đến với vai trò đưa sự nghiệp nhà Lê đạt được những thành tựu vĩ đại và rực rỡ trên tất cả các lĩnh vực. Đất nước không chỉ thái bình thịnh trị mà còn phát triển mở mang bờ cõi, tạo nên giai đoạn phát triển cực thịnh của vương triều Hậu Lê.

Dù là con trai của Vua Lê Thái tông song cuộc đời thời niên thiếu của Hoàng tử Lê Tư Thành (Lê Thánh tông) lại phải trải qua muôn vàn gian khổ do những toan tính đấu đá quyền lực của các thế lực trong triều lúc bấy giờ: “Thiên tính sinh ra đã biết lại sớm khuya chưa từng rời quyển sách; đã có tài năng lỗi lạc trời cho mà việc chế tác cũng rất để ý”.

Cũng nhờ những gian lao, rèn dũa thuở thiếu thời nên khi ở ngôi, Vua Lê Thánh tông đã sớm ý thức được trách nhiệm của bậc quân vương: “Nội trị vừa sửa sang xong lại bắt đầu đánh dẹp bên ngoài. Bồn Man ngoan cố chống lại sự giáo hóa thì sai tướng đến cày tận gốc rễ của chúng; Sơn Man quấy nhiễu biên cương thì đem quân quét tận sào huyệt của chúng. Chiêm Thành là loài chó lợn, tội cũ chất chồng thì cưỡi thuyền rồng thống lĩnh sáu quân đến trói cổ Trà... Cơ đồ càng bền vững, chính sự càng chuyên cần. Nhân nghĩa ân trạch sâu dày thỏa được lòng dân; uy đức công lao vượt xa các đời trước”.

Những nỗ lực cai trị đã đưa Đại Việt dưới thời Vua Lê Thánh tông trở thành cường quốc hùng mạnh trong khu vực lúc bấy giờ. Sử liệu chính thống cũng ghi nhận đây là giai đoạn hoàng kim rực rỡ của nền quân chủ Việt Nam. Cũng dưới thời Vua Lê Thánh tông, Bộ Quốc triều hình luật của nhà Hậu Lê - Luật Hồng Đức đã được hoàn thiện. Luật Hồng Đức đã góp phần hình thành một nhà nước pháp quyền sơ khởi của Đại Việt. Nhiều thế kỷ trôi qua, hậu thế vẫn nhớ câu nói nổi tiếng của Vua Lê Thánh tông về luật pháp: “Pháp luật là phép tắc chung của Nhà nước, ta và các ngươi phải cùng tuân theo”.

Không chỉ thánh minh khi ở ngôi, dũng mãnh nơi sa trường, Vua Lê Thánh tông còn được người đời sau mến mộ bởi văn tài lỗi lạc. Di sản văn chương nhà vua để lại cho đời khoảng 300 bài thơ chữ Hán và Hồng Đức Quốc âm thi tập (chữ Nôm), ông cũng được biết đến là người sáng lập ra Hội Tao đàn thời bấy giờ.

Khi Vua Lê Thánh tông qua đời, nhà vua được đưa về sơn lăng ở Lam Kinh để an táng cẩn trọng. Đồng thời, dựng bia Chiêu Lăng cách lăng mộ của người khoảng 200m. Bia Chiêu Lăng không chỉ giá trị về mặt kiến trúc điêu khắc, bảo vật còn là tài liệu sử để khi nhìn vào đó, hậu thế tri ân vị vua lỗi lạc. Biết ơn công trạng của tiền nhân để hiểu rằng, đã là người Việt, ta sao có thể không trân trọng từng ngọn núi, dòng sông, tấc đất mà tiên tổ đã phải nhọc lòng đánh đổi, bồi đắp.

Khôn Nguyên Chí Đức bia: Chuyện về vị Hoàng Thái hậu mẫu mực

Trong số 5 bảo vật quốc gia ở Lam Kinh thì có 4 văn bia là của các vua, chỉ có duy nhất Khôn Nguyên Chí Đức bia - bia Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao - mẹ Vua Lê Thánh tông. Bà cũng là vị Hoàng Thái hậu được sử liệu nhắc nhớ bởi “công, dung, ngôn, hạnh” của bậc mẫu nghi thiên hạ.

Ca ngợi công đức của bà, bia Khôn Nguyên Chí Đức đã viết: “Khí là mẹ thì âm dương thiêng; mặt trăng là mẹ thì huyền lượng sáng; quẻ Khôn là mẹ thì muôn vật nhờ đó sinh ra; Hoàng Thái hậu là mẹ thì việc cai trị thành công... Thánh tông Hoàng đế là bậc hùng tài đại lược, thần vũ anh minh nhưng mỗi lần được Hoàng Thái hậu dạy bảo điều gì thì ngày đêm kính cẩn tuân theo. Vì thế mà lễ nhạc văn chương rạng rỡ đáng kể, phong cách của kẻ sĩ, lề thói của Nhân dân đều tất cả thay đổi hẳn, trở nên thuần hậu, đều là nhờ sức của Hoàng Thái hậu vậy”.

Và Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao được quần thần trên dưới mến mộ không chỉ bởi là mẹ vua. Ở bà, hội tụ đầy đủ những tố chất của người phụ nữ Việt, để người trong thiên hạ theo đó mà học hỏi: “Không làm việc trái lẽ phải, không ở nơi không chính đáng, nghiêm mà không ác, giản dị mà trang nhã lịch sự, cử chỉ thường có lễ độ... Trong cung, kẻ sang người hèn đều gọi người là Phật sống”. Người phụ nữ Việt ở phía sau giúp chồng con làm nên cơ nghiệp trong lịch sử không phải là ít. Nhưng, để trở thành hình mẫu được trên dưới, trong ngoài ngợi ca, yêu mến như Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao thì có lẽ cũng là hiếm có.

Bởi lẽ ấy, đánh giá về bà, Bia Khôn Nguyên Chí Đức đã ghi: “Đối với Thái tông thì có công chăm lo giúp đỡ, đối với Thánh tông thì có công sinh dưỡng cù lao, đối với Thánh thượng (Hiến tông) thì tận tình mến thương. Đức sánh với trời đất, công rạng rỡ Tam Thánh, xứng đáng là hàng đầu các vị Hoàng hậu nước Đại Việt”.

Bài và ảnh: Khánh Lộc