Bảo tồn nếp nhà sàn truyền thống

Từ bao đời nay, những ngôi nhà sàn truyền thống không chỉ là nơi ở, sinh hoạt, mà còn mang đậm lối sống, phong tục, tập quán, tín ngưỡng của đồng bào dân tộc thiểu số ở khu vực miền núi. Chính vì vậy, cho dù cuộc sống hiện nay đã có nhiều đổi thay, thế nhưng những ngôi nhà sàn vẫn được người dân ở nhiều địa phương miền núi gìn giữ và phát huy giá trị.

Nhà sàn tại thôn Lặn Ngoài, xã Pù Luông.

Về thôn Đăng Thượng (xã Thạch Quảng), đứng từ trên cao nhìn xuống nơi đây đẹp như một bức tranh thủy mặc với những nếp nhà sàn truyền thống nằm thấp thoáng, ẩn hiện dưới bạt ngàn tán lá xanh mát.

Chúng tôi đến tham quan ngôi nhà sàn và cũng là homestay của gia đình ông Nguyễn Văn Thỏa đúng lúc ông đang sửa soạn lại phòng ốc để chuẩn bị đón đoàn khách du lịch đến lưu trú. Theo ông Thỏa, trong tâm thức người Mường, nhà sàn không chỉ là chỗ ở, mà còn chứa đựng cả một kho tàng văn hóa, lịch sử vô cùng đặc sắc. Bởi vậy, dù trải qua biết bao thế hệ thì người dân tộc Mường nơi đây vẫn gìn giữ và sinh sống trong những ngôi nhà sàn truyền thống.

"Với gia đình tôi, ngôi nhà sàn đang ở này đã được gìn giữ từ rất lâu đời qua nhiều thế hệ nối tiếp nhau. Nhà sàn được chúng tôi thiết kế các phần với chức năng riêng biệt như gác trên để chứa đồ, sàn nhà là nơi sinh hoạt chính, còn gầm sàn là nơi chứa củi và dụng cụ lao động. Bếp lửa chính là “linh hồn” của ngôi nhà, trước đây bếp thường được bố trí ở gian giữa, nhưng bây giờ hầu hết các gia đình đã di chuyển vào gian trong. Những năm gần đây, nhờ có khu du lịch thác Mây hoang sơ, trữ tình nên du lịch cộng đồng trên địa bàn xã ngày càng phát triển, bởi vậy từ năm 2017 gia đình tôi đã đầu tư cải tạo lại nhà sàn khang trang hơn và bố trí phòng nghỉ cộng đồng để phục vụ du khách đến tham quan, lưu trú. Ngoài việc đầu tư cơ sở vật chất, gia đình cũng chú trọng tạo thêm các loại hình dịch vụ hấp dẫn gắn liền với bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Mường như trưng bày, bán, cho thuê các sản phẩm truyền thống, trang phục dân tộc, phối hợp với các đội văn nghệ trong thôn biểu diễn dân ca, dân vũ, đánh cồng chiêng phục vụ du khách", ông Thỏa cho biết.

Hiện nay, xã Thạch Quảng còn lưu giữ được khoảng 650 ngôi nhà sàn truyền thống tập trung chủ yếu ở 2 thôn Thành Nội và Đăng Thượng. Ông Bùi Văn Năng, chuyên viên Phòng Văn hóa - Xã hội xã, cho biết ở 2 thôn có khá đông đồng bào dân tộc Mường sinh sống, do đó xã đặc biệt quan tâm đến việc tuyên truyền, vận động bà con gìn giữ và xây dựng nhà sàn truyền thống để bảo tồn bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Bên cạnh đó, xã cũng khuyến khích bà con bảo tồn những nếp nhà sàn của người Mường gắn với khai thác du dịch sinh thái, du lịch cộng đồng tại địa phương, gắn liền với đó là gìn giữ các hoạt động văn nghệ, đánh cồng chiêng, dệt thổ cẩm để phục vụ du khách đến tham quan, trải nghiệm.

Thôn Lặn Ngoài (xã Pù Luông) có 100% đồng bào dân tộc Thái sinh sống. Đi dọc các tuyến đường trong thôn chúng tôi dễ dàng bắt gặp những ngôi nhà sàn truyền thống có tuổi đời hàng trăm năm vẫn đang được bà con nơi đây gìn giữ và phát huy giá trị. Bà Hà Thị Mai - một trong những hộ đang sinh sống trong ngôi nhà sàn cổ cho biết: "Trong đời sống tinh thần của đồng bào Thái, ngôi nhà sàn có ý nghĩa hết sức quan trọng, gắn bó với cuộc đời mỗi con người. Từ khi lọt lòng mẹ con người ta đã sống dưới mái nhà ấy, lớn lên rồi mất đi cũng từ mái nhà ấy, các nghi lễ của một đời người, nghi lễ thờ cúng gia tiên... đều được tiến hành tại đây. Có lẽ cũng vì vậy, mà trong tâm thức của người Thái ngôi nhà sàn chiếm vị trí quan trọng hơn bao giờ hết và cũng được bà con ở đây trân trọng, gìn giữ như một báu vật".

Những ngôi nhà sàn trước đây được dựng lên từ những vật liệu sẵn có trong tự nhiên. Bây giờ, khi cuộc sống đầy đủ hơn, người dân ở đây làm nhà sàn mái lợp ngói và được thiết kế từ 3 đến 5 gian, gia đình có điều kiện thì làm nhà 7 gian.

"Với gia đình tôi, bao năm qua mọi sinh hoạt đều diễn ra hàng ngày trong ngôi nhà sàn này. Mặc dù cuộc sống đã thay đổi hiện đại hơn nhưng gia đình vẫn muốn giữ lại nếp nhà sàn cổ này vì là tài sản của cha ông để lại", bà Mai nói.

Những năm gần đây, nhờ việc phát triển mạnh du lịch cộng đồng mà nhiều hộ dân ở thôn Lặn Ngoài đã chú trọng đến việc cải tạo lại nhà sàn, bố trí phòng ăn, ngủ và không gian dệt thổ cẩm để phục vụ du khách đến tham quan, lưu trú. Phó Chủ tịch UBND xã Pù Luông Nguyễn Nam Phong cho biết: "Với người dân tộc Thái ở thôn Lặn Ngoài, những phong tục, tập quán, tín ngưỡng, nét đẹp văn hóa nhà sàn vẫn được gìn giữ. Từ đó góp phần thúc đẩy du lịch cộng đồng của địa phương phát triển, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân".

Những ngôi nhà sàn truyền thống được coi là biểu tượng văn hóa đặc trưng, tiêu biểu của đồng bào dân tộc thiểu số từ bao đời nay. Nếp nhà sàn trong đời sống tinh thần của người dân không đơn thuần là nơi ăn, nghỉ, mà còn chứa đựng nhiều tín ngưỡng đặc sắc. Để rồi, trải qua biết bao thế hệ các ngôi nhà sàn truyền thống ấy vẫn được người dân ở khu vực miền núi mà điển hình là các xã có du lịch cộng đồng phát triển như Nam Xuân, Quan Sơn, Thường Xuân... gìn giữ và phát huy giá trị. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại không tránh khỏi việc những giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số, nhất là nét văn hóa nhà sàn bị mai một. Bởi vậy, để bảo tồn nhà sàn truyền thống rất cần có sự vào cuộc của các cấp, ngành trong việc tuyên truyền, vận động người dân sửa chữa, tôn tạo nhà sàn hiện có, hoặc khuyến khích xây dựng mới nhà sàn theo kiến trúc truyền thống; gắn bảo tồn nhà sàn truyền thống với phát triển du lịch. Đặc biệt, cần tuyên truyền nâng cao nhận thức của những người sinh sống trong chính ngôi nhà sàn của mình tích cực gìn giữ, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa nhà sàn. Đó cũng chính là cách để bảo vệ nét văn hóa đặc sắc mà các thế hệ đi trước đã để lại.

Bài và ảnh: Nguyễn Đạt