Khát vọng trống đồng (Bài 1): Văn hóa - văn minh Đông Sơn bên bờ sông Mã

“Người Việt cổ đại đã có thời làm chủ một cuộc sống huy hoàng với văn hóa Đông Sơn, với các vua Hùng. Di tích Đông Sơn bên bờ sông Mã chứng tỏ tài năng xuất chúng về phát minh và đúc trống đồng văn minh hơn châu Âu ngang thời của người Việt cổ” (GS. Phạm Huy Thông). Xứ Thanh - vinh dự, tự hào là nơi chứng kiến buổi bình minh của loài người, là quê hương trống đồng Đông Sơn, “cái nôi” của nền văn hóa, văn minh rực rỡ.

Trống đồng Đông Sơn được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa. Ảnh: H.T

Ngược dòng lịch sử, về lại năm 1924, một cư dân của làng cổ Đông Sơn tình cờ tìm thấy một số di vật bằng đồng bên bờ phải sông Mã bị sạt lở sau trận mưa lớn. Ngôi làng vốn yên ả, thanh bình nằm nép mình bên dòng Mã giang bỗng chốc trở nên nổi tiếng, nhộn nhịp dấu chân lui tới của các nhà khảo cổ học, các nhà nghiên cứu, sưu tầm đồ cổ trong và ngoài nước. Một số đợt khai quật nhỏ đã được tiến hành; một số bài báo khoa học, các bài nghiên cứu xoay quanh hiện vật đồ đồng tìm thấy ở làng cổ Đông Sơn được công bố. Những cái tên như: Goloubew, Zanyé, R.Heine Geldern, B.Kgalgren... là các học giả có đóng góp nhất định trong việc phác họa bước đầu nền văn hóa Đông Sơn. Có thể nói, trong số các nền văn hóa cổ được phát hiện trên đất Việt Nam, văn hóa Đông Sơn là một trong những nền văn hóa tiêu biểu nhất, thu hút đông đảo sự quan tâm của giới khảo cổ, nghiên cứu văn hóa - lịch sử.

Từ năm 1960 đến nay, xứ Thanh đã phối hợp với các cơ quan nghiên cứu có liên quan ở Trung ương, các tỉnh, thành phố trong cả nước tiến hành rất nhiều cuộc nghiên cứu, thám sát, khai quật khảo cổ học. Qua đó đã phát hiện được trên 120 địa điểm, gần 300 di tích về trống đồng, chiếm số lượng lớn nhất trong các tỉnh, thành phố của cả nước. Văn hóa Đông Sơn từ châu thổ những dòng sông lớn: sông Mã, sông Chu, sông Hoàng Giang, sông Lạch Trường... lan tỏa các nơi, trải thảm gần kín mọi vùng miền trên khắp đồng bằng, ven biển màu mỡ, cả gò đồi trung du, núi cao đại ngàn tài nguyên giàu có.

Xứ Thanh là trung tâm lớn của văn hóa Đông Sơn. Cố nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Phổ từng khẳng định: “Nếu Thanh Hóa phát hiện trống đồng số lượng nhiều nhất Việt Nam thì địa điểm Đông Sơn có mật độ trống đồng cao nhất tỉnh. Khắp nơi trong tỉnh đâu đâu cũng tìm thấy trống đồng, trong đền miếu, ngoài sân kho, dưới mương đào, trên sườn núi...”.

Học giả người Áo Heger đưa ra cách phân loại trống đồng thành bốn loại chính và các loại phụ, lần lượt được gọi tên là: trống Heger I, Heger II, Heger III và Heger IV, tương ứng viết tắt là HI, HII, HIII và HIV. HI lớn nhất và đẹp nhất, ở Việt Nam tiêu biểu là trống đồng Ngọc Lũ, trống Hoàng Hạ. Thuộc loại HI, xứ Thanh có trống Quảng Xương; trống thôn Bùi, trống Mật Sơn cũng vô cùng đặc sắc. Những chiếc trống đạt cỡ lớn từ 40 – 60cm, ở xứ Thanh đã phát hiện tương đối nhiều: trống Thiết Cương, trống Hoằng Vinh, trống Định Công, trống Xuân Lập, trống Vĩnh Lộc, trống Thành Vân, trống Nông Cống, trống Đa Bút...

Đặc biệt, xứ Thanh tự hào khi có chiếc trống đồng Cẩm Giang – loại trống Heger I, hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa. Chiếc trống này do một người dân ở xã Cẩm Giang trong lúc làm vườn phát hiện ra. Trống có kiểu dáng cân đối với đường kính mặt là 73cm, cao 41,9cm, nặng 60 kg, còn lưu giữ được khá nguyên vẹn với các phần mặt, tang, lưng, quai và chân trống. Những đường nét hoa văn chạm khắc rất tinh xảo, đẹp mắt. Nằm ngay ở vị trí trung tâm mặt trống là họa tiết ngôi sao 16 cánh cùng 9 vòng hoa văn với biểu tượng chim Lạc, hình người cách điệu, hoa văn hình học, vòng tròn đồng tâm... Ở vị trí sát mép mặt trống có trang trí hình nổi 4 chú vịt cách đều nhau, quay theo hướng ngược chiều kim đồng hồ. Đây là một trong những điều ấn tượng và làm nên sự khác biệt lớn nhất của chiếc trống đồng Cẩm Giang so với nhiều loại trống cùng thời thường trang trí hình con chim, con cóc... Là hiện vật gốc độc bản, hàm chứa nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, thẩm mỹ, trống đồng Cẩm Giang đã được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2013.

Bộ sưu tập trống minh khí - hiện vật chỉ tìm thấy trong các khu mộ táng Đông Sơn được trưng bày tại Bảo tàng cổ vật Đông Sơn (phường Hạc Thành). Ảnh: H.T

Khi đứng trước di vật của cha ông, tinh hoa đại diện cho một nền văn hóa, văn minh rực rỡ, soi chiếu lại bối cảnh xã hội lúc bấy giờ, tâm trí mỗi chúng ta không khỏi bật lên những trầm trồ, thán phục. Câu hỏi trở đi trở lại nhiều lần: Làm thế nào mà cha ông ta có thể vươn tới đỉnh cao của sáng tạo, thẩm mĩ như vậy? GS.TS Trịnh Sinh, người đã dành nhiều tâm huyết nghiên cứu về trống đồng Đông Sơn cũng không giấu nổi sự yêu mến, cảm phục mà viết nên những dòng nhận định đầy cảm xúc: “Từ buổi đầu có mặt ở xứ Thanh, cách đây hơn hai ngàn năm, những chiếc trống đồng đã làm nên một nền văn hóa trống đồng, mang nhiều bản sắc của một vùng châu thổ màu mỡ sông Mã, sông Chu. Văn hóa trống đồng đã đi sâu vào tâm thức, tín ngưỡng của người dân xứ này suốt cả dặm dài lịch sử cho đến tận ngày hôm nay... Để biểu đạt những xúc cảm thấy được qua cuộc sống và sản xuất trên những cánh đồng ven sông Mã, sông Chu, người dân xứ Thanh đã là những nhà mỹ thuật tạo hình dân dã tài ba, chỉ một vài nét khắc họa mà đã toát ra được cái thần thái của ngôi nhà sàn trên trống Quảng Xương, của dáng chim bay trên trống Thành Vinh, chim đang kiếm mồi trên trống Nông Cống...”. Với những đường nét, hoa văn chạm khắc tinh tế, tỉ mỉ, trống đồng Đông Sơn mô tả khá phong phú đời sống vật chất và tinh thần, thể hiện thế giới quan, nhân sinh quan của cư dân lúc bấy giờ. Đồng thời cho thấy, cư dân thuộc nền văn hóa Đông Sơn đã tinh tế, nhạy cảm như thế nào trong cách cảm nhận cuộc sống và tài hoa trong cách biểu đạt cảm xúc, thẩm mỹ của mình.

Từ cách đây 2.500 – 2000 năm, bằng sự sáng tạo, tài hoa, những người Việt cổ đã khéo léo tạo tác nên hình dáng trống đồng, tô điểm lên đó những con chim Lạc Việt đang sải rộng cánh bay, những họa tiết mặt trời tỏa rạng tia nắng, đưa những con vật gần gũi trong đời sống nông nghiệp, cuộc sống đời thường trở thành biểu tượng chuyển tải thông điệp, ước mong. Âm vang trống đồng vang vang trong những đêm hội tưng bừng. Âm vang trống đồng hào hùng thúc giục, hiệu triệu lòng quân sẵn sàng xông pha trận mạc với lòng yêu nước nồng nàn... Cho đến ngày hôm nay và có lẽ mãi muôn đời sau, âm vang ấy vẫn vang vọng như hồn thiêng sông núi, lưu truyền trong tâm thức các thế hệ “con Lạc, cháu Hồng” qua sức sống bền bỉ của nghề và làng nghề đúc đồng truyền thống, lễ hội, sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng...

*Bài viết sử dụng tư liệu trong các cuốn sách: “Trống đồng Thanh Hóa”, Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa, NXB Khoa học xã hội); “Tinh hoa văn hóa xứ Thanh”, Hoàng Tuấn Phổ, 2019, NXB Thanh Hóa.

Thùy – Hương