“Niên khóa” và “Năm học”

Độc giả (xin ẩn danh) hỏi: “Một phụ huynh tỏ ra bức xúc khi cho rằng hai chữ “niên khóa” ở dòng chữ “Niên khóa 2022-2025” khắc trên đồ lưu niệm là “chưa chính xác”. Cụ thể, trong một bài viết trên mạng xã hội, vị phụ huynh này viết:

“Tôi là một trong những người rất kiên trì lên tiếng để góp phần giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt nhưng cũng đã không ít lần bất lực và ngao ngán trước sự bảo thủ, cố chấp và... nhát gan của một số người thấy sai mà không dám sửa. Hôm nay lại gặp một trường hợp như thế.

Chẳng là phụ huynh lớp con tôi chuẩn bị món quà nhỏ là chiếc bình nước tặng cho các con trong ngày ra trường.

Mẫu mã, màu sắc và cả chữ khắc trên bình đã được Thầy chủ nhiệm và các con thống nhất. Tuy nhiên, khi Ban đại diện phụ huynh lớp đưa hình ảnh lên group zalo phụ huynh của lớp thì tôi phát hiện ra việc ghi dòng chữ “Niên khóa 2022-2025” là chưa chính xác. Niên khóa là từ dùng để chỉ một năm học, vì vậy không có niên khóa nào kéo dài 3 năm. Ở đây phải dùng từ “Khóa” mới đúng.

Thế nhưng, bất chấp sự góp ý của tôi, vị Trưởng Ban diện phụ huynh vẫn chốt là giữ lại từ “Niên khóa” với lý do mấy chữ này do công Thầy tạo ra, khi nhận bình thấy khác thì không hay(?)

[...]

Tôi tin chắc rằng, mấy chữ này Thầy không để ý, và việc bỏ bớt từ “Niên” sẽ không hề làm mất lòng Thầy hay khiến Thầy nghĩ ngợi gì, thậm chí Thầy còn vui hơn vì món quà được phụ huynh quan tâm chăm chút.

Câu chuyện khiến tôi không chỉ buồn cho tiếng Việt...[...]”.

Xin chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa cho biết, phân tích về hai chữ “niên khóa” của vị phu huynh nói trên đúng hay sai?

Trân trọng cảm ơn”.

Trả lời: Thực ra, vấn đề không đơn giản như vị phụ huynh trên đây nghĩ.

“Niên khóa” 年課 là từ Việt gốc Hán, vốn không dính dáng gì đến chuyện học tập, trường lớp, mà có nghĩa là tô thuế được trưng thu trong một năm. Chữ “khóa” 課 ở đây có nghĩa là thuế, tô thuế (ví dụ diêm khóa = thuế muối; thuế khóa 稅課 = các loại thuế nói chung).

Chữ khóa 課 trong từ thuế khóa còn có nghĩa là giảng dạy, học tập. Thế nên trong tiếng Hán tiết khóa có nghĩa tiết học. Trong tiếng Việt, chữ “khóa” 課 được dùng với 2 nghĩa (trích Từ điển tiếng Việt – Hoàng Phê-Vietlex): “1- thời gian ấn định cho một nhiệm kỳ công tác”, ví dụ “làm chủ tịch liền hai khóa”; “2- thời gian ấn định cho việc hoàn thành một chương trình học tập, huấn luyện nói chung”, ví dụ “hoàn thành khóa huấn luyện ~ hai người học cùng một khóa”.

Về từ “niên khóa”, cách giảng của từ điển không thống nhất. Ví dụ:

- Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức) giảng “niên khóa” là “khóa tính hằng năm” và lấy ví dụ “Học đúng niên - khóa; ngân - sách thuộc niên -khóa 1966-1967”.

- Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Viện ngôn ngữ) giảng “niên khóa” là “năm học”, đồng nghĩa với “niên học”.

- Từ điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên) giảng “niên khóa” là “thời gian học hết một lớp” và lấy ví dụ “niên khóa bắt đầu từ tháng chín và kết thúc vào tháng sáu năm sau”.

Tuy nhiên Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt của Trung tâm từ điển học Vietlex) giảng “niên khóa • 年課” là “khóa học, được tính từ năm bắt đầu cho đến năm kết thúc”, và lấy ví dụ “sinh viên niên khóa 2020-2023”. Theo đây, dòng chữ “Niên khóa 2022-2025” khắc trên chiếc bình lưu niệm nói trên, không sai.

Vậy cái lý “Niên khóa là từ dùng để chỉ một năm học, vì vậy không có niên khóa nào kéo dài 3 năm. Ở đây phải dùng từ “Khóa” mới đúng”, của vị phụ huynh thì chúng ta tính sao? Thực ra, chữ “niên” ở đây không dứt khoát phải được hiểu là trong một năm. Ví dụ “niên hạn” là thời hạn quy định tính bằng số năm cho một công việc, một quyền hạn hay nghĩa vụ nào đó, thì “niên khóa” hoàn toàn có thể hiểu là khóa học được tính từ năm bắt đầu cho đến năm kết thúc (bao gồm nhiều năm).

Như trên đã nói, chữ “niên khóa” gốc Hán vốn là chỉ số thuế thu trong một năm. Còn để chỉ năm học, tiếng Hán dùng chữ học niên 學年. Từ “học niên” cũng từng được sử dụng trong tiếng Việt với nghĩa tương đương trong tiếng Hán, và được nhiều cuốn từ điển tiếng Việt ghi nhận, như Việt Nam tự điển (Hội Khái trí Tiến đức) giảng học niên là “năm học” và lấy ví dụ “Học niên các trường có mười tháng” (hai chữ năm học chính là từ “niên học” mà ra).

Như vậy, trong thực tế, thì từ “niên khóa” được dùng với hai nghĩa: 1. chỉ một năm học; 2. chỉ một khóa học. Riêng Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – bản Vietlex), thì chỉ ghi nhận “niên khóa” với nghĩa khóa học được tính từ năm bắt đầu cho đến năm kết thúc.

Trong thực tế, thì dù “niên khóa” được dùng với hai nghĩa, nhưng thường không gây nên sự hiểu lầm, bởi nó được gắn liên với số năm phía sau. Ví dụ để chỉ năm học thì người ta sẽ viết Niên khóa 2024-2025; còn để chỉ khóa học nhiều năm thì cũng sẽ có dòng chữ số đi kèm, ví dụ “Niên khóa 2020-2023” mà Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê-Vietlex) đã minh họa. Tuy nhiên, theo chúng tôi, nếu để chỉ thời gian học ở trường, từ ngày khai giảng cho đến lúc nghỉ hè, đủ để học xong một lớp, thì nên dùng từ “năm học”; còn để chỉ thời gian ấn định cho việc hoàn thành một chương trình học tập, huấn luyện nói chung, thì nên dùng từ “khóa”, “khóa học”, hoặc “niên khóa”,...

Mẫn Nông (CTV)