Không gian văn hóa Thái trên đất Mường Xia

Kể tên những mường lớn ở xứ Thanh, sẽ không thể thiếu Mường Xia - tên gọi cũ là Mường Chu Sàn, bao gồm các xã Sơn Thủy, Na Mèo (huyện Quan Sơn trước đây). Đây là vùng đất trù phú, đồng bào dân tộc Thái nơi đây còn gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa và tín ngưỡng tâm linh, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số trên vùng đất Mường Xia.

Phụ nữ Thái vùng đất Mường Xia trong trang phục truyền thống.

Vùng đất Mường Xia có khoảng hơn 8.000 người sinh sống với các dân tộc Thái, Mường, Kinh, Mông, trong đó, đồng bào dân tộc Thái chiếm số lượng lớn. Trải qua biến thiên của thời gian, những thăng trầm của lịch sử, đồng bào dân tộc Thái nơi đây vẫn gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Đến vùng đất Mường Xia vào các ngày 9, 10 tháng 2 âm lịch, du khách sẽ được khám phá, trải nghiệm lễ hội Mường Xia. Đây là lễ hội lớn của đồng bào dân tộc Thái, nhằm tri ân, tưởng nhớ công ơn của Tướng quân Tư Mã Hai Đào - người có công lớn trong việc diệt trừ quân xâm lược, trấn ải biên cương và mang lại cuộc sống thanh bình, ấm no cho người dân dọc biên giới miền Tây xứ Thanh. Ngày nay, lễ hội này không chỉ là sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc Thái ở các xã Sơn Thủy, Na Mèo mà còn là nơi giao lưu, sinh hoạt văn hóa giữa các dân tộc anh em Thái, Kinh, Mường, Mông thuộc các huyện Quan Sơn, Bá Thước trước đây và Mường Bén, Mường Xôi của nước bạn Lào. Với những giá trị lịch sử, nhân văn và khoa học sâu sắc, năm 2022, lễ hội Mường Xia được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Cùng với lễ hội Mường Xia, khi đến vùng đất này du khách còn được khám phá động Bo Cúng, tọa lạc tại bản Chanh, xã Sơn Thủy để chiêm ngưỡng vẻ đẹp kỳ vĩ, đủ màu sắc của hệ thống nhũ đá trong hang. Động Bo Cúng dài hơn 1km, có rất nhiều nhũ đá đủ màu sắc, kích thước. Năm 2009 động được xếp hạng là di tích danh thắng cấp tỉnh. Theo khảo sát, kết luận của Hiệp hội hang động Hoàng gia Anh tại Việt Nam, động Bo Cúng được hình thành khoảng 4 triệu năm, có nhiều thạch nhũ, măng đá. Hiện trên thế giới chỉ có 5 hang động có thạch nhũ như động Bo Cúng.

Trên hành trình khám phá vùng đất Mường Xia, từ động Bo Cúng xã Sơn Thủy du khách di chuyển theo Quốc lộ 217 đến xã Na Mèo, khám phá, trải nghiệm nét độc đáo của phiên chợ Na Mèo. Chợ được hình thành từ năm 1989 và mỗi tuần chỉ họp một lần, người đến mua, bán rất đông. Tuy nhiên, việc mua, bán hầu hết diễn ra nhanh chóng, người bán, người mua đều cởi mở, thân thiện không có hiện tượng thách giá. Các mặt hàng buôn bán, trao đổi tại chợ chủ yếu là hàng hóa thiết yếu phục vụ đời sống và tiêu dùng của Nhân dân. Trong đó, không thể thiếu các sản phẩm mang đặc trưng của vùng biên giới, như: nấm ngọc cẩu, dưa Lào, dưa Mông, cải Mông, cá suối, rau, củ, quả... và các mặt hàng gia dụng thiết yếu phục vụ nhu cầu của người dân.

Năm 2004, được sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, chợ được xây dựng khang trang đáp ứng nhu cầu kinh doanh buôn bán của tiểu thương và người dân địa phương. Năm 2014, Cửa khẩu Na Mèo được nâng cấp lên thành Cửa khẩu quốc tế Na Mèo, hoạt động của chợ Na Mèo ngày càng nhộn nhịp, hàng hóa phong phú, đa dạng, thu hút nhiều người đến giao thương buôn bán.

Ngoài những địa danh nổi tiếng, động Bo Cúng, chợ phiên Na Mèo, đến Mường Xia du khách còn được khám phá những địa danh nổi tiếng, như: núi Lá Hoa, núi Pha Dùa, dòng suối Xia, đền thờ Tướng quân Tư Mã Hai Đào...

Với cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, hữu tình, con người thân thiện, hiếu khách, các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái được gìn giữ và phát huy... là điều kiện quan trọng để người dân vùng đất Mường Xia phát triển du lịch cộng đồng, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân. Nhận thức được điều này, nhiều năm qua, một số hộ dân đã mạnh dạn đầu tư phát triển du lịch cộng đồng, gắn với gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Hiện nay, tại các xã Sơn Thủy, Na Mèo có 2 điểm du lịch cộng đồng, mỗi năm thu hút hàng nghìn lượt du khách đến tham quan, trải nghiệm.

Lễ hội Mường Xia nhằm tri ân Tướng quân Tư Mã Hai Đào.

Anh Ngân Văn Vôn, một hộ dân bản Chung Sơn (Sơn Thủy) làm du lịch cộng đồng, cho biết: Nhận thấy địa phương có nhiều tiềm năng để phát triển du lịch cộng đồng, gia đình tôi đã mạnh dạn đầu tư vốn để sửa chữa căn nhà sàn, cải tạo cảnh quan khuôn viên; tham gia các lớp tập huấn về nghiệp vụ du lịch; vệ sinh an toàn thực phẩm... để phục vụ nhu cầu du khách. Nhờ phát triển du lịch cộng đồng gia đình có thêm thu nhập, cải thiện cuộc sống.

Ông Mạc Văn Tới, Chủ tịch UBND xã Sơn Thủy, cho biết: Mường Xia là vùng mường cổ, chứa đựng nhiều di sản của văn hóa của đồng bào Thái. Mặc dù còn nhiều khó khăn nhưng xã Sơn Thủy đã chú trọng tới việc gìn giữ, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Thái gắn với phát triển du lịch cộng đồng và bước đầu đạt được những kết quả tích cực. Thời gian tới, xã Sơn Thủy tiếp tục huy động mọi nguồn lực để xây dựng hạ tầng giao thông, các thiết chế văn hóa cơ sở. Vận động những hộ dân có điều kiện chỉnh trang nhà ở, tạo cảnh quan xanh, sạch, đẹp phát triển du lịch cộng đồng; kêu gọi các doanh nghiệp có tiềm lực vào tìm hiểu cơ hội, hợp tác đầu tư phát triển du lịch. Tổ chức nhiều sự kiện văn hóa, thể thao và du lịch hấp dẫn được tổ chức để phục vụ khách du lịch. Quan tâm khôi phục, dàn dựng các làn điệu dân ca, dân vũ cho các đội văn nghệ phục vụ phát triển du lịch, quảng bá bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Thái đến đông đảo người dân.

Về với vùng đất Mường Xia du khách không chỉ đắm mình trong không gian văn hóa của đồng bào dân tộc Thái; thưởng ngoạn cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ; ngắm nhìn những ngôi nhà sàn truyền thống ẩn mình bên những cánh rừng xanh mà còn được thưởng thức những món ăn truyền thống của người dân nơi đây... Tất cả tạo nên giá trị, sức hấp dẫn riêng của vùng đất cổ Mường Xia ở miền Tây xứ Thanh.

Bài và ảnh: Xuân Hòa