“Giữ hồn di sản” trong không gian số (Bài cuối): Di sản hôm qua - Sức sống hôm nay - Tương lai trên không gian số

Chương trình số hóa Di sản văn hóa Việt Nam giai đoạn 2021-2030 đã đặt ra mục tiêu cụ thể: 100% các di sản văn hóa vật thể, phi vật thể và di sản tư liệu được UNESCO vinh danh; 100% các di tích quốc gia đặc biệt, các bảo vật quốc gia, các di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được số hóa và ứng dụng trên các nền tảng số... Điều đó đặt ra yêu cầu cấp thiết cho mảnh đất “địa linh nhân kiệt” xứ Thanh trong việc: vừa bảo tồn tinh hoa của “di sản hôm qua”, vừa thổi sức sống vào “di sản hôm nay” và mở ra một tương lai bền vững cho di sản trên không gian số.

Ứng dụng công nghệ tương tác thực tại ảo tại Bảo tàng tỉnh đưa di sản đến gần hơn với công chúng trẻ.

“Mở đường” số hóa di sản

Những năm qua, công tác số hóa di sản được các cấp, ngành, địa phương trên dịa bàn tỉnh đặc biệt quan tâm. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã, đang tích cực triển khai, hoàn thiện cơ sở dữ liệu không gian số giúp công tác quản lý di sản hiệu quả hơn, đồng thời tạo điều kiện để chia sẻ thông tin cho các tổ chức, nhà nghiên cứu và công chúng. Đến nay, tỉnh đã số hóa dữ liệu 844 hồ sơ khoa học di tích, hơn 1.000 hiện vật, 3 bảo vật quốc gia và 16 hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể. Bên cạnh đó, những ứng dụng như bản đồ số di tích, thuyết minh tự động, trải nghiệm thực tế ảo đã được tỉnh quan tâm triển khai, từng bước hình thành hệ sinh thái di sản thông minh. Điển hình, tại các điểm di tích như: Thành Nhà Hồ, Lam Kinh, đền Nưa - Am Tiên, đền Bà Triệu... đang khai thác có hiệu quả các sản phẩm ứng dụng công nghệ thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR) trong hoạt động giới thiệu, quảng bá di sản; trang bị mã QR với lượng thông tin đầy đủ tại mỗi điểm. Đây không chỉ là nỗ lực bảo tồn, mà còn là chiến lược mở rộng sức sống cho di sản, góp phần tích cực vào việc triển khai, thực hiện Chương trình số hóa di sản văn hóa Việt Nam giai đoạn 2021-2030.

Theo ông Nguyễn Văn Hải, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu lịch sử và Bảo tồn Di sản Văn hóa, số hóa di sản là nhiệm vụ đặc biệt quan trọng, không chỉ phục vụ công tác lưu trữ, quản lý, nghiên cứu, bảo tồn mà còn thúc đẩy phát triển du lịch bền vững. Trung tâm hiện đã triển khai số hóa các di tích, ứng dụng công nghệ số trong quảng bá, giới thiệu di tích, đồng thời nghiên cứu xây dựng cơ sở dữ liệu tập trung... Mục tiêu là áp dụng công nghệ để bảo tồn hiệu quả các giá trị di sản và tăng khả năng tương tác với cộng đồng trong kỷ nguyên số.

Đồng hành để di sản bền vững

Định danh di sản văn hóa trên không gian số là một trong những nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm của chương trình số hóa di sản ở mỗi địa phương. Đối với di sản văn hóa phi vật thể, nghệ nhân - những người nắm giữ tri thức truyền thống đóng vai trò trụ cột trong việc truyền đạt kiến thức, trong khi giới trẻ lại mang đến góc nhìn mới và khả năng sáng tạo mạnh mẽ. Khi hai lực lượng này gặp nhau, không gian số trở thành cầu nối để cùng nhau góp phần định danh di sản văn hóa trong thời kỳ hội nhập.

Nhiều nghệ nhân trong Câu lạc bộ Ngũ trò Viên Khê (phường Đông Sơn) giờ đây đã bắt đầu quen với việc phối hợp cùng các nhóm sáng tạo nội dung số. Nghệ nhân Lê Thị Cảnh cho biết, mặc dù mới bắt nhịp một thời gian ngắn nhưng chị đã không còn xa lạ với việc ghi hình, giới thiệu các tích trò cho các bạn trẻ. Không chỉ các đợt tham gia liên hoan hay biểu diễn trên sân khấu, chị Cảnh còn sẵn sàng đồng hành cùng các con, cháu quay video quá trình tập luyện, giải thích từng lời hát, điệu múa, kể lại từng câu chuyện nghề trước ống kính... nhằm từng bước “định vị” di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Ngũ trò Viên Khê trong lòng công chúng. Và chính cuộc gặp gỡ giữa di sản - công nghệ đã góp phần tạo nên nguồn tư liệu quý, chân thực và giàu cảm xúc - điều mà sách vở hay tư liệu lưu trữ khó có thể truyền tải trọn vẹn.

Trước sự tham gia tích cực của cộng đồng, các chuyên gia cho rằng việc số hóa di sản cần có định hướng chuyên môn để đảm bảo tính chính xác. Về phía các cơ quan quản lý Nhà nước, cùng với xây dựng cơ chế quản lý chặt chẽ, hỗ trợ sáng tạo nội dung quảng bá di sản văn hóa cũng cần có biện pháp ngăn chặn những nội dung sai lệch hoặc thương mại hóa di sản trên không gian số. Giám đốc Công ty CP Sự kiện và Du lịch Đông Sơn, Đoàn Hữu Ngọ cho rằng: “Việc quảng bá di sản trên nền tảng số là một quy trình cần sự kiểm chứng, cần dữ liệu chuẩn và sự đồng hành của nghệ nhân, nhà nghiên cứu. Khi có nền tảng đúng, những sản phẩm lan tỏa trên mạng xã hội mới thực sự góp phần bảo tồn, phát huy giá trị thực sự”.

Thực tế cho thấy, dù đã có bước tiến, quá trình số hóa di sản văn hóa của tỉnh vẫn còn gặp nhiều khó khăn, thách thức như: hệ thống dữ liệu số hóa chưa hoàn chỉnh; nguồn nhân lực hạn chế; việc gìn giữ di sản văn hóa phi vật thể còn nhiều “khoảng trống”... Bên cạnh đó, một số nội dung quảng bá trên website, fanpage của một số đơn vị, tổ chức vẫn mang tính đơn giản hóa, chưa phản ánh đúng chiều sâu của di sản xứ Thanh. Điều này đòi hỏi sự quan tâm hơn nữa của cơ quan quản lý và cộng đồng làm công tác nghiên cứu, bảo tồn. Nhìn rộng hơn, chuyển đổi số trong bảo tồn di sản là hành trình lâu dài, đòi hỏi sự đồng hành có trách nhiệm của các bên liên quan.

Hành trình “giữ hồn di sản” xứ Thanh trên không gian số đang mở ra một tương lai đầy triển vọng - nơi giá trị truyền thống không bị “đóng khung” trong quá khứ mà tiếp tục được sống, được truyền tải bằng những phương thức hiện đại. “Di sản hôm qua - Sức sống hôm nay - Tương lai trên không gian số” không chỉ là định hướng, mà đang trở thành dòng chảy thực tiễn, thôi thúc những đổi mới mạnh mẽ hơn nhằm định danh di sản văn hóa xứ Thanh, góp phần cùng với các địa phương trong cả nước hiện thực hóa các mục tiêu Chương trình số hóa Di sản Văn hóa Việt Nam giai đoạn 2021-2030 mà Chính phủ đã đề ra.

Bài và ảnh: Hoài Anh