Dấu ấn Bà Triệu trên dãy Ngàn Nưa

Nếu đất làng Quan Yên là nơi sinh ra Triệu Thị Trinh, núi Tùng là nơi Vua Bà băng hà thì ở trên dãy Ngàn Nưa, nơi được lựa chọn để xây dựng căn cứ địa khởi nghĩa, dấu ấn của Bà Triệu đã in trên từng ngọn núi, cánh đồng...

Di tích lịch sử - văn hóa, kiến trúc nghệ thuật quốc gia đặc biệt Đền Bà Triệu ở xã Triệu Lộc (Hậu Lộc).

Từ những huyền thoại

Triệu Thị Trinh sinh ra ở đất làng Quan Yên (hay còn gọi là Yên Thôn), xã Định Tiến (Yên Định) trong một gia đình hào trưởng. Nàng có người anh trai tên Triệu Quốc Đạt, cả 2 đều giỏi võ nghệ lại có chí khí phi thường.

Khi nhà Ngô xâm lược đất nước ta và đặt chế độ áp bức, bóc lột vô cùng tàn bạo với Nhân dân, anh em họ Triệu đã đứng lên chiêu nạp binh sĩ, dựng cờ khởi nghĩa ở đất Quan Yên, được dân chúng khắp vùng nô nức tham gia. Tương truyền, hàng đêm cứ vào giờ Tý đến giờ Sửu, trên núi Quan Yên lại văng vẳng tiếng vọng như thần linh truyền lời “hịch”, rằng: “Có Bà Triệu tướng/ Vâng lệnh trời ra/ Trị voi một ngà/ Dựng cờ mở nước/ Lệnh truyền sau trước/ Theo gót Bà Vương”. Người dân trong vùng đồn rằng: "Lời của thần linh hàng đêm trên đỉnh núi vọng về báo hiệu cho dân chúng biết Triệu Trinh Nương là tướng nhà Trời được cử xuống để giúp dân trừ giặc, diệt ác. Lời “hịch” ấy đã lan rộng nhanh chóng, như một lời hiệu triệu trai tráng khắp nơi tề tựu về đất Quan Yên gia nhập nghĩa quân, luyện tập võ nghệ, rèn đúc vũ khí chờ thời cơ nổi dậy đánh đuổi giặc Ngô xâm lược làm “Chấn động Giao Châu”.

Sau một thời gian chuẩn bị, Triệu Thị Trinh cùng nghĩa quân đã vượt sông Chu đến vùng núi Nưa (huyện Nông Cống và huyện Triệu Sơn ngày nay) để lập căn cứ, tập hợp lực lượng, chuẩn bị lương thảo, nhằm mở rộng địa bàn hoạt động xuống miền đồng bằng.

Trước khí thế ấy, Nhà Ngô đã phái viên tướng lão luyện lắm mưu mô là Hành Dương đốc quân Đô úy Lục Dận đem theo 8.000 quân tinh nhuệ để đàn áp cuộc khởi nghĩa. Do lực lượng nghĩa quân còn non trẻ, không đủ sức chống lại một đạo quân lớn hơn mình nhiều lần, trong một trận huyết chiến với quân thù, trước thế mạnh và mưu kế hiểm độc, đê hèn của giặc, Bà Triệu đã tuẫn tiết ở núi Tùng, xã Triệu Lộc (Hậu Lộc) vào ngày 22 tháng 2 năm Mậu Thìn (năm 248) khi mới 22 tuổi xuân. Tinh thần ấy, sự dũng cảm ấy đã khiến hình ảnh Triệu Thị Trinh đi vào lịch sử hào hùng của dân tộc và trở thành một huyền thoại sống mãi với thời gian.

Ngoài những tài liệu chính thống ghi lại, phủ xung quanh Bà Triệu có rất nhiều câu chuyện huyền thoại. Ở thôn Cẩm Trướng, xã Định Công (Yên Định) còn lưu truyền chuyện Triệu Thị Trinh thu phục được con voi trắng một ngà hay về phá hoại mùa màng, mọi người đều sợ. Để trừ hại cho dân, nàng cùng chúng bạn đi vây bắt voi, lùa voi xuống đầm lầy (vùng sông Cầu Chày) rồi dũng cảm nhảy lên cưỡi đầu voi và cuối cùng đã khuất phục được con voi hung dữ. Chú voi trắng này sau trở thành “người bạn” chiến đấu trung thành của Vua Bà. Tương truyền khi Bà Triệu mất, Nhân dân nhiều vùng không ít đêm vẫn nghe văng vẳng tiếng voi gầm, ngựa hí và tiếng cồng thúc quân gióng giả.

Và rất nhiều câu chuyện nửa hư nửa thực, thể hiện sự ngưỡng vọng của hậu thế với Vua Bà. Chuyện đền Cô Thị ở xã Hà Ngọc (Hà Trung), tích ghi lại rằng, có một cô gái rất thích quả thị, chờ đợi người yêu đi đánh giặc và khi chết biến thành cây thị. Cây thị này chỉ có một quả, không ai hái được, vì hễ ai thò tay bẻ thì cành thị lại tự dưng vút hẳn lên cao. Cành thị luôn ngả về phía Đông Nam theo hướng người yêu của cô đang ở trong quân dinh Bà Triệu. Một ngày thắng trận, chàng trai được phép về thăm làng xóm thì cành cây mới chịu sà xuống và quả thị rơi vào ống tay áo của chàng... Cũng ở đây, còn có núi Chung Chinh với 7 đồn lũy, tương truyền là quân doanh của Bà Triệu, nơi đã từng diễn ra hàng chục trận đánh với quân Ngô. Ở dưới chân núi Tùng, còn có cánh đồng Lăng Chúa (lăng Bà Triệu), đồng Vườn Hoa, đồng Xoắn Ốc...

Đến các di tích trên dãy Ngàn Nưa

Tiến sĩ Phạm Văn Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử tỉnh khẳng định: “Từ những nguồn tài liệu của sử sách đã cho thấy quy mô, tầm vóc của cuộc khởi nghĩa Bà Triệu, để đến nay, những huyền thoại về bà vẫn còn lưu truyền, các khu di tích Bà Triệu được trải dài trong một không gian rộng đủ thấy rằng bà là một huyền thoại mà Nhân dân luôn tưởng nhớ”.

Cũng bởi công đức cao dày đối với quê hương, đất nước, Bà Triệu đã được các vương triều phong kiến sắc phong thành “Thần”; trong tư tưởng và tâm thức của người dân, bà đã được “thiêng hóa” và thờ phụng. Ngoài Di tích lịch sử - văn hóa, kiến trúc nghệ thuật quốc gia đặc biệt Đền Bà Triệu ở xã Triệu Lộc (Hậu Lộc), và Khu Di tích lịch sử nghè Trúc - nơi phối thờ bà ở xã Định Tiến (Yên Định), trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, các đền thờ bà chủ yếu nằm trên dãy Ngàn Nưa: Di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, địa điểm khởi nghĩa Bà Triệu, thị Trấn Nưa (Triệu Sơn); đền thờ Bà Triệu, xã Vân Sơn (Triệu Sơn)...

Hằng năm, cứ ngày 21 - 22 tháng 2 âm lịch, Nhân dân nhiều vùng trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa lại nô nức trảy hội mùa xuân dâng hương, tưởng nhớ Bà Triệu.

Lựa chọn dãy núi Ngàn Nưa hùng vĩ để xây dựng căn cứ địa khởi nghĩa, bởi trong tầm nhìn của vị nữ tướng tài ba, nơi đây có vị trí quân sự chiến lược, có thể đạt được hai mặt tiến công và phòng thủ toàn diện. Dựa vào các thung lũng và eo núi, Bà chiêu mộ binh sĩ, rèn binh luyện tướng để chuẩn bị kéo quân về thành Tư Phố tiêu diệt giặc Đông Ngô.

Dọc theo dãy Ngàn Nưa bát ngát có rất nhiều địa danh, công trình tâm linh gắn với các truyền thuyết dân gian về cuộc khởi nghĩa của Vua Bà. “Ai về Nông Cống tỉnh Thanh/ Dừng chân nhớ Triệu Thị Trinh anh hùng”, dù không phải nơi sinh ra, hay nơi Vua Bà tuẫn tiết, song ngay sườn núi Nưa, trên mảnh đất xã Trung Thành (Nông Cống) lại có 2 đền thờ Bà Triệu ở thôn Yên Dân và Đông Yên, đều được công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.

Xung quanh ngôi đền ở thôn Yên Dân hiện vẫn còn nhiều điểm gắn với cuộc khởi nghĩa như: bãi đất trống tương truyền là nơi Bà Triệu luyện quân, đầm lầy có hòn đá Thùng Voi là nơi Bà thu phục voi dữ. Cách đó không xa là đền thờ Triệu Quốc Đạt, anh trai Bà. Hai ngôi đền nằm trong không gian sơn thủy hữu tình, vừa giản dị, bình yên, vừa linh thiêng, trầm mặc. Còn ở thôn Đông Yên, người dân đã tìm thấy binh khí bằng đồng như dao, mũi tên... Các nhà khảo cổ trong quá trình giám định, khảo tả đã khẳng định, những binh khí này có niên đại từ 1.700 - 2.000 năm, phù hợp với thời điểm diễn ra cuộc khởi nghĩa Bà Triệu.

Giới thiệu với chúng tôi, ông Lê Văn Xuân, Phó Chủ tịch UBND xã Trung Thành, cho biết: "Hằng năm, 2 di tích đền thờ Bà Triệu ở 2 thôn Đông Yên và Yên Dân đều tổ chức nhiều hoạt động, không chỉ nhằm giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ mà đây còn là những điểm tham quan, vãn cảnh của du khách. Cách đây 20 năm, ngôi tiền đường của đền Bà Triệu ở thôn Đông Yên chỉ còn lại các chân tảng kê cột và gạch ngói vỡ nát... Tưởng nhớ Vua Bà, Nhân dân trong thôn đã vận động xã hội hóa trùng tu, tôn tạo lại di tích. Năm 2025, theo kế hoạch, chúng tôi sẽ tổ chức chính ở đền Bà Triệu, thôn Đông Yên”.

Từ núi Quan Yên đến mảnh đất Phú Điền xưa, trên hành trình ấy, “Na Sơn nhất phiến, nhất hô thiên hạ biến” (một tiếng hô ở núi Nưa đã chuyển biến cả thiên hạ), cuộc khởi nghĩa Bà Triệu cùng hình ảnh vị nữ Vương huyền thoại dù chỉ diễn ra trong thời gian ngắn, nhưng đã ghi vào trang sử dân tộc, tạc vào mảnh đất xứ Thanh biết bao huyền thoại về tinh thần yêu nước và ý chí quật cường... Để rồi, khi nhắc nhớ đến nhân vật lịch sử đầy sống động này, hậu thế không khỏi tự hào về truyền thống lịch sử, văn hóa mà cha ông ta đã dày công vun đắp.

Kiều Huyền