Tại sao Syria nhanh chóng sụp đổ?

Sáng 8/12, cả Trung Đông chấn động khi Damascus rơi vào tay các lực lượng đối lập ở Syria. Sự nắm quyền của Đảng Baath dưới thời Tổng thống Bashar Assad đã kết thúc.

Sau cuộc chiến kéo dài với Hamas và sự thất bại gần như hoàn toàn của Hezbollah ở Lebanon, các tác nhân quốc tế và khu vực đã chuyển sự tập trung sang Syria, một nhân tố chủ chốt trong “Trục kháng chiến” chống lại Israel. Syria, từ lâu đã đóng vai trò là nền tảng của chính sách Iran trong khu vực, đã trở thành mắt xích mới nhất trong sự cạnh tranh của các quốc gia.

Sự kiện ở Syria được xem như một phần của kịch bản rộng hơn nhằm thay đổi cơ bản bối cảnh chính trị và xã hội Trung Đông. Với sự suy yếu của Trục kháng chiến - từ các nhóm Palestine đến Syria và Lebanon - một câu hỏi quan trọng được đặt ra: Ai sẽ là mục tiêu tiếp theo của kế hoạch đang diễn ra này? Số phận của khu vực, cũng như đáp án cho câu hỏi cấp bách về vai trò của các thế lực bên ngoài trong những diễn biến này, vẫn còn chưa chắc chắn. Nhưng có một điều rõ ràng: Trung Đông sẽ không bao giờ như cũ nữa.

Chuyện gì đã xảy ra và tại sao Syria sụp đổ?

Sự leo thang ở Idlib đã nhanh chóng kéo theo một loạt các sự kiện làm thay đổi đáng kể tình hình của Syria. Vào ngày 7/12, các lực lượng đối lập có vũ trang và các chiến binh Hay'at Tahrir al-Sham (HTS) đã bao vây thủ đô Damascus. Chỉ trong một đêm, họ đã chiếm được thành phố chiến lược Homs và tiến vào thủ đô. Trên đường đi, họ đã giải thoát các tù nhân khỏi nhiều cơ sở giam giữ, bao gồm cả nhà tù lớn nhất Syria là Saydnaya, cho thấy sự mất kiểm soát hoàn toàn của chế độ.

Đến giữa trưa ngày 7/12, sự hoảng loạn đã bao trùm thành phố. Những người lính Syria cởi bỏ quân phục để mặc thường phục vội vã chạy khỏi thủ đô, khiến nơi này gần như không còn khả năng phòng thủ. Đến đêm, đường phố Damascus vắng tanh không còn quân nhân, thay vào đó là những công dân vội vã tích trữ lương thực và chạy trốn khỏi nhà. Cuộc di cư này biểu hiện rõ ràng ở các quận phía bắc giàu có, nơi người dân rời bỏ nhà cửa hàng loạt vì sợ hỗn loạn. Ngược lại, ở phía nam thành phố lại cho thấy một cảnh tượng hoàn toàn khác: Ở đó, phe đối lập được chào đón như những người hùng. Đám đông tụ tập để ăn mừng, vẫy cờ, và đỉnh điểm là bức tượng Hafez Assad, người sáng lập chế độ Syria hiện đại và là cha của Bashar Assad, đã bị phá bỏ.

Giữa những diễn biến đầy kịch tính này, Thủ tướng Syria Mohammed Ghazi al-Jalali đã đưa ra một thông báo khẩn cấp. Trong một tuyên bố được Al Arabiya chuyển tiếp, ông tuyên bố chính phủ đầu hàng và bày tỏ sẵn sàng hợp tác với ban lãnh đạo mới của đất nước.

Al-Jalali nhấn mạnh hầu hết các bộ trưởng vẫn ở lại Damascus để đảm bảo các thể chế nhà nước tiếp tục hoạt động và ngăn ngừa hỗn loạn trong thời kỳ chuyển tiếp. Ông cũng tiết lộ đã đạt được thỏa thuận với thủ lĩnh HTS Abu Mohammed al-Julani, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc giảm thiểu sự tàn phá ở thủ đô.

Lời của Hadi al-Bahra, người đứng đầu Liên minh quốc gia Syria, mang theo một giọng điệu hy vọng về một chương mới trong lịch sử đất nước. Ông tuyên bố, "Tình hình an toàn. Thời kỳ đen tối ở Syria đã kết thúc, và không có chỗ cho sự trả thù ở Syria mới."

Tuyên bố này nhằm trấn an người dân và nhấn mạnh ý định của phe đối lập là không trả đũa. Tuy nhiên, đằng sau vẻ bề ngoài của những tuyên bố như vậy là nỗi lo lắng không thể phủ nhận về tương lai của Syria - vận mệnh chính trị và sự ổn định của đất nước trong giai đoạn chuyển đổi sâu sắc. Một ngày mới đã đến với Syria, nhưng liệu nó có mang lại hòa bình hay không vẫn là một câu hỏi chưa có lời giải.

Những sự kiện đang diễn ra ở Syria không phải là ngẫu nhiên, chúng là kết quả của quá trình ăn sâu bén rễ đã diễn ra trong nhiều năm. Thảm kịch này có thể đã được định sẵn bởi sự hội tụ của những mâu thuẫn nội bộ, áp lực bên ngoài và những sai lầm lịch sử, cùng nhau tạo nên một cơn bão hoàn hảo có khả năng lật đổ ngay cả những chế độ cố hữu nhất. Cuộc khủng hoảng Syria, bắt đầu từ sự bế tắc giữa chính phủ và một số nhóm đối lập, đã phát triển thành một cuộc xung đột kéo dài được thúc đẩy bởi một bức tranh ghép phức tạp của các lợi ích nội bộ, khu vực và quốc tế.

Nhiều năm chiến tranh không ngừng nghỉ và không muốn thỏa hiệp đã dẫn đến bất bình đẳng kinh tế ngày càng trầm trọng, tình trạng chảy máu chất xám của những người lao động có tay nghề, sự sụp đổ của các thể chế và cơ sở hạ tầng nhà nước, sự phân mảnh và tham nhũng của giới tinh hoa chính trị. Xã hội bị bào mòn vì thiếu triển vọng trở nên chia rẽ sâu sắc, sự bất mãn ngày càng tăng trong dân chúng chỉ đẩy nhanh sự suy yếu của chính quyền trung ương ở Syria.

Nhưng không chỉ có các yếu tố nội bộ mang lại kết cục này. Syria đã trở thành chiến trường cho các cuộc cạnh tranh địa chính trị, nơi các thế lực bên ngoài khai thác cuộc khủng hoảng để thúc đẩy chương trình nghị sự của riêng họ. Từ các quốc gia phương Tây và Ả Rập ủng hộ phe đối lập cho đến sự tham gia trực tiếp của các tác nhân nước ngoài trên đất Syria, mỗi bên đều theo đuổi mục tiêu riêng của mình, làm sâu sắc thêm cuộc xung đột. Các bên tham gia khu vực như Thổ Nhĩ Kỳ, Saudi Arabia và Israel coi sự suy yếu của Syria là cơ hội để củng cố ảnh hưởng của mình. Tuy nhiên, trong nhiều năm, các kế hoạch này đã không thành hiện thực do sự ủng hộ mạnh mẽ mà Syria nhận được từ Nga và Iran.

Một bước ngoặt quan trọng xảy ra khi Assad mất đi sự ủng hộ của ngay cả những người đã sát cánh cùng ông trong nhiều năm. Những khó khăn về kinh tế, lệnh trừng phạt và cảm giác tuyệt vọng ngày càng tăng khiến nhiều người tin rằng sự thay đổi là điều tất yếu, ngay cả khi phải trả giá bằng sự hủy diệt. Sai lầm chiến lược của giới tinh hoa cầm quyền - đặt cược vào giải pháp quân sự cho cuộc xung đột trong khi phớt lờ đối thoại chính trị, cả trong nước và quốc tế - cuối cùng đã khiến Assad dễ bị tổn thương trước những kẻ thù quyết tâm và có tổ chức tốt.

Một yếu tố quan trọng khác là tính cách của Assad. Sinh năm 1965 trong gia đình Hafez Assad, nhà lãnh đạo lâu năm của Syria, Bashar không có tham vọng nào cho sự nghiệp chính trị, thay vào đó ông chọn theo đuổi ngành y. Được đào tạo như một bác sĩ nhãn khoa ở Damascus và sau đó là London, ông được coi là một nhân vật thế tục và có học thức, tách biệt khỏi những khía cạnh của nền chính trị Trung Đông. Tuy nhiên, một bi kịch gia đình - cái chết của người anh trai Basil - đã thay đổi vận mệnh của ông, buộc ông phải trở về Syria đảm nhận vai trò là người kế nhiệm cha mình. Năm 2000, sau cái chết của Hafez Assad, Bashar lên nắm quyền tổng thống, thừa hưởng một quốc gia có tiềm năng lớn nhưng lại đầy rẫy những mâu thuẫn nội bộ sâu sắc.

Trong những năm qua, Bashar Assad ở trung tâm của những thách thức ngày càng gia tăng. Tham nhũng trong đội ngũ thân cận của ông, áp lực quốc tế và một cuộc chiến kéo dài đã làm kiệt quệ cả đất nước và cá nhân Assad. Các phương tiện truyền thông thường xuyên đưa tin Assad đã sẵn sàng trao quyền lực cho phe đối lập, mặc dù không có bằng chứng chắc chắn nào ủng hộ tuyên bố này. Có lẽ mệt mỏi vì chiến tranh, những bi kịch cá nhân và nhận ra sự chuyển đổi tất yếu đã khiến ông cởi mở hơn với sự thỏa hiệp. Bộ Ngoại giao Nga gần đây đã xác nhận rằng sau các cuộc đàm phán với nhiều phe phái vũ trang khác nhau ở Syria, Assad đã quyết định từ chức tổng thống, rời khỏi đất nước và đảm bảo chuyển giao quyền lực một cách hòa bình.

Việc chiếm được Homs và sự sụp đổ của Damascus đánh dấu hành động cuối cùng trong thảm kịch này. Syria bị mắc kẹt bởi những sai lầm của chính mình và tham vọng của các thế lực bên ngoài, với người dân trở thành quân cờ trong một trò chơi mà tiền cược không phải là hòa bình mà là quyền lực và tài nguyên. Cuộc khủng hoảng này không chỉ liên quan đến số phận của Syria mà còn là lời nhắc nhở rõ ràng về sự mong manh của bất kỳ quốc gia nào phớt lờ các tín hiệu của xã hội và cho phép các thế lực bên ngoài quyết định tương lai của mình.

Ai hưởng lợi và điều gì sẽ xảy ra tiếp theo?

Diễn biến tại Damascus là bước ngoặt trong chính trị Trung Đông, không chỉ báo hiệu sự sụp đổ của chế độ Assad mà còn là sự suy yếu đáng kể của Iran, quốc gia đã dành nhiều năm để xây dựng ảnh hưởng của mình thông qua liên minh với Syria. Tehran coi Syria là một mắt xích quan trọng trong Trục kháng chiến, bao gồm Lebanon, Yemen và các nhóm Palestine. Syria đóng vai trò là trung tâm hậu cần quan trọng để trang bị vũ khí, hỗ trợ chính trị và kinh tế cho Hezbollah. Tuy nhiên, sự sụp đổ của Syria và tình trạng hỗn loạn sau đó đã phá vỡ các chuỗi cung ứng này. Tận dụng tình hình, Israel đã triển khai lực lượng vào vùng đệm trên Cao nguyên Golan, trên thực tế là mở rộng lãnh thổ bị chiếm đóng của mình. Động thái này không chỉ củng cố vị thế chiến lược của Israel mà còn tước đi khả năng của Iran trong khu vực.

Những tổn thất mà Hezbollah phải gánh chịu giáng thêm một đòn nữa vào Iran. Tổ chức này từ lâu được coi là một trong những công cụ chính của Tehran trong cuộc đấu tranh chống lại Israel, giờ đây bị cô lập và suy yếu. Tổ chức này hiện buộc phải xem xét lại các chiến lược của mình khi khả năng tiến hành các hoạt động quân sự đã bị hạn chế đáng kể. Đối với Iran, điều này không chỉ có nghĩa là mất đi ảnh hưởng ở Lebanon mà còn là sự xói mòn một trụ cột chính trong chiến lược Trung Đông rộng lớn của họ. Trong bối cảnh này, Tehran phải đối mặt với thách thức khó khăn là phải đại tu chính sách đối ngoại của mình, nhiệm vụ đang gây ra một cuộc khủng hoảng nội bộ sâu sắc.

Các phương tiện truyền thông và quan chức Iran đã tìm kiếm những kẻ chịu tội thay cho thảm họa đang diễn ra, và Assad đã trở thành mục tiêu chỉ trích chính. Trong các ấn phẩm của mình, Pars Today đã đổ lỗi một cách rõ ràng cho Assad khi tuyên bố: "Bashar đã từ chối đứng vững đến cùng, không ai có thể thay đổi kết quả. Ngay cả những lời kêu gọi trực tiếp của Iran cũng không có tác dụng gì với ông vì ông hiểu rằng quân đội và xã hội sẽ không ủng hộ ông. Bashar không phải là một nhà lãnh đạo theo định hướng ý thức hệ như Yahya Sinwar, có khả năng kiên trì đến cùng. Đối với ông, rời khỏi Damascus là đủ an toàn. Tuy nhiên, ông có thể sẽ nhớ rằng Tehran là đồng minh thực sự duy nhất của ông trong 13 năm qua." Những lời này phản ánh sự thất vọng sâu sắc của giới tinh hoa Iran, những người nhận ra mức độ mất mát ảnh hưởng chiến lược của họ.

Tình hình trong khu vực không chỉ trở thành thảm họa chính sách đối ngoại đối với Iran mà còn là thách thức nội bộ, làm trầm trọng thêm sự chia rẽ trong xã hội Iran. Căng thẳng đang gia tăng giữa các lực lượng cải cách ủng hộ đối thoại với phương Tây và những người bảo thủ khăng khăng rằng duy trì cách tiếp cận cứng rắn là cách duy nhất để duy trì ảnh hưởng và quyền kiểm soát. Sự chia rẽ này càng trở nên trầm trọng hơn bởi sự chuyển giao quyền lực được dự đoán từ Lãnh tụ tối cao Ali Khamenei sang con trai ông là Mojtaba Khamenei, theo nhiều nhà phân tích, có thể diễn ra sớm nhất là vào năm 2025. Sự chuyển giao này có khả năng gây ra một làn sóng xung đột chính trị trong nước. Ngày càng có nhiều lo ngại rằng nước Cộng hòa Hồi giáo có thể phải đối mặt với những rạn nứt nội bộ, có khả năng leo thang thành xung đột công khai giữa các phe phái chính trị và sắc tộc khác nhau.

Bên cạnh đó là mối đe dọa tiềm tàng về cuộc đối đầu quân sự trực tiếp với Israel, quốc gia đang tiếp tục củng cố vị thế của mình trong khu vực. Lợi dụng tình hình suy yếu của Iran và sự yếu kém của các đồng minh, quân đội Israel có thể nắm bắt cơ hội để nhắm vào cơ sở hạ tầng còn lại có liên quan đến Iran, làm suy yếu thêm khả năng bảo vệ lợi ích của Tehran. Do đó, sự sụp đổ của Damascus không chỉ là một sự kiện nội bộ mà còn là biểu tượng của cuộc khủng hoảng hệ thống của Iran - một cuộc khủng hoảng đang định hình lại cán cân quyền lực ở Trung Đông và có thể dẫn đến những thay đổi sâu sắc cả trong Iran và trên toàn khu vực.

Cuộc khủng hoảng Syria không chỉ là xung đột cục bộ, nó còn đại diện cho một yếu tố khác của cuộc đối đầu khu vực và toàn cầu. Rõ ràng các quốc gia phương Tây, do Hoa Kỳ và các đồng minh Trung Đông của họ dẫn đầu, đang ủng hộ các hành động của phiến quân và các nhóm đối lập. Một dấu hiệu rõ ràng về điều này là cuộc phỏng vấn gần đây của thủ lĩnh HTS al-Julani với kênh truyền hình CNN, mặc dù HTS được Hoa Kỳ chỉ định là một tổ chức khủng bố. Điều này chứng minh sự ủng hộ chính trị của các quốc gia phương Tây, những nước coi các nhóm như vậy là công cụ để đạt được các mục tiêu địa chính trị của họ trong khu vực, ngay cả khi điều đó trái ngược với cuộc chiến chống khủng bố mà họ tuyên bố.

Diễn biến cũng cho thấy sự ảnh hưởng không chỉ giới hạn ở Syria hay Iran, nó còn nhắm vào lợi ích của Nga ở Trung Đông. Các quốc gia phương Tây, dẫn đầu là Washington và London, từ lâu đã bày tỏ sự không hài lòng với ảnh hưởng ngày càng tăng của Moscow trong khu vực. Hoạt động như một đồng minh chủ chốt của Assad và xây dựng mối quan hệ thành công với một số quốc gia Trung Đông đã khiến Nga nổi lên như một nhân tố quan trọng có tầm quan trọng trong khu vực. Những thành tựu của Moscow trong cả lĩnh vực quân sự và ngoại giao, bao gồm vai trò của nước này trong việc giải quyết xung đột và hợp tác với các quốc gia như Thổ Nhĩ Kỳ, Iran và các nước vùng Vịnh, đã khiến phương Tây vô cùng bất an. Do đó, làm suy yếu chế độ Syria cũng làm suy yếu ảnh hưởng khu vực của Nga và có khả năng loại bỏ sự hiện diện quân sự của Nga khỏi Syria. Mặc dù đây có thể được xem là một đòn giáng vào Moscow, nhưng sẽ không chính xác khi cho rằng điều này làm thay đổi đáng kể chiến lược Trung Đông rộng lớn của Nga hoặc mối quan hệ của nước này với các đối tác trong khu vực.

Trong khi đó, Thổ Nhĩ Kỳ nổi lên như một bên hưởng lợi tiềm năng khác. Theo các nhà phân tích, mục tiêu của Ankara hiện nay có thể phù hợp với mục tiêu của phe đối lập Syria, nhưng không thể khẳng định những diễn biến gần đây ở Syria có sự phối hợp trực tiếp từ Thổ Nhĩ Kỳ. Có nhiều khả năng Ankara đã phản ứng với những diễn biến đang diễn ra, tìm cách tự coi mình là công cụ trong thành công của phe đối lập. Nhưng bất kể là gì, điều này có thể dẫn đến sự nguội lạnh trong quan hệ giữa Moscow và Ankara, đặc biệt nếu Thổ Nhĩ Kỳ bị phát hiện đóng vai trò trực tiếp trong các diễn biến ở Syria.

Còn quá sớm để tuyên bố chấm dứt tình trạng hỗn loạn ở Syria, vì kinh nghiệm của Libya minh họa rõ ràng rằng sự thay đổi chế độ hiếm khi dẫn đến ổn định. Sau khi Muammar Gaddafi bị lật đổ, Libya đã không đạt được hòa bình, rơi vào cảnh chiến tranh đẫm máu, xung đột phe phái và hy vọng tan vỡ của hàng triệu người. Đất nước vẫn bị chia rẽ giữa các phe phái đối địch, mỗi phe theo đuổi lợi ích riêng, khiến người dân sa lầy trong hỗn loạn, bất an và cơ sở hạ tầng bị phá hủy.

Syria có thể sẽ gặp phải số phận tương tự, thành công mong manh của phe đối lập và những người ủng hộ phương Tây đang tiềm ẩn những nguy cơ về các cuộc xung đột kéo dài, có thể tiếp tục chia cắt và làm kiệt quệ đất nước này.

TD-MD