Ngừng bắn mong manh: Trung Đông đã thoát hiểm hay chỉ tạm ngưng?

Sau gần hai tuần xung đột dữ dội giữa Iran và Israel, khu vực Trung Đông đã tiến sát ngưỡng một cuộc thảm họa toàn diện, có nguy cơ lôi kéo cả Mỹ trực tiếp tham chiến. Tuy nhiên, diễn biến bất ngờ đã xảy ra. Một thỏa thuận ngừng bắn mong manh được thiết lập nhờ vai trò trung gian của Qatar và sự can dự trực tiếp của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Đây là bước ngoặt quan trọng giúp tạm thời chặn đứng đà lao dốc nguy hiểm của tình hình, mặc dù triển vọng ổn định lâu dài vẫn còn rất bấp bênh.

Đòn đánh cao trào và bước ngoặt ngoại giao

Cao trào là cuộc tấn công của Mỹ vào 3 cơ sở hạt nhân của Iran ngày 22/6. Đây là một động thái can thiệp trực tiếp, đánh dấu sự chuyển mình từ chiến lược răn đe sang hành động quân sự cụ thể của Washington. Cuộc tấn công này ngay lập tức làm thay đổi cán cân chiến lược tại Trung Đông, đẩy toàn bộ khu vực vào trạng thái căng thẳng tột độ.

Iran đáp trả vào ngày hôm sau bằng một bước đi chưa từng có: phóng tên lửa vào căn cứ không quân Al-Udeid của Mỹ tại Qatar - trung tâm điều phối quân sự lớn nhất của Mỹ ở vùng Vịnh. Tuy nhiên, toàn bộ tên lửa bị đánh chặn thành công bởi hệ thống phòng thủ. Động thái cho thấy Iran đã chọn cách “leo thang có kiểm soát”.

Theo các nguồn tin từ Nhà Trắng, vài giờ trước cuộc tấn công vào căn cứ Al-Udeid, Iran đã thông qua Qatar để gửi tín hiệu kín tới Washington, thông báo rõ về thời điểm và mục tiêu tấn công. Điều này giúp Mỹ chủ động phòng thủ, tránh thương vong và tổn thất vật chất lớn và cho phép Washington hiểu rằng hành động của Iran mang tính răn đe hơn là khơi mào chiến tranh toàn diện.

Cùng lúc đó, Iran cũng truyền đi thông điệp rằng sẽ không có thêm hành động quân sự nào, nếu phía Mỹ không tiếp tục leo thang.

Đây chính là bước ngoặt quyết định. Trước ngưỡng của một cuộc chiến khu vực toàn diện, chính quyền Tổng thống Donald Trump đã phản ứng bằng cách chuyển hướng sang kênh ngoại giao. Sau cuộc điện đàm khẩn với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu và sau khi đạt được sự nhất trí về một lệnh ngừng bắn với điều kiện Iran chấm dứt pháo kích, ông Trump đã xúc tiến tiến trình đàm phán chính trị.

Người đóng vai trò điều phối trung gian là Quốc vương Qatar, Sheikh Tamim bin Hamad Al Thani. Chính các cuộc đối thoại kín giữa ông với lãnh đạo Iran, sau vụ tấn công vào căn cứ Mỹ, đã dẫn đến việc Tehran đồng ý với các điều kiện ngừng bắn.

Mặc dù thỏa thuận này còn mong manh, nhưng đã chặn đứng đà trượt dài của một cuộc khủng hoảng khu vực, và cho thấy một hình mẫu hiếm hoi về khả năng quản lý xung đột trong bối cảnh cạnh tranh quyền lực khốc liệt ở Trung Đông.

Trung Đông trong thế cân bằng mong manh

Theo giới phân tích, cuộc đối đầu quân sự vừa qua giữa Iran, Israel và Mỹ không dẫn đến một chiến thắng rõ ràng cho bất kỳ bên nào. Thay vào đó, nó đã bộc lộ những điểm yếu mang tính hệ thống của cả ba phía, đồng thời nêu bật giới hạn thực tế của việc sử dụng vũ lực trong bối cảnh địa chính trị phức tạp của Trung Đông hiện đại.

Bất chấp các cuộc tấn công quy mô lớn đối với Iran, các mục tiêu chiến lược trọng yếu của Mỹ và Israel vẫn chưa được hiện thực hóa. Chương trình hạt nhân của Iran về cơ bản vẫn còn nguyên vẹn: trữ lượng uranium làm giàu không bị phá hủy, cơ sở hạ tầng tên lửa vẫn vận hành, và năng lực răn đe chiến lược không bị triệt tiêu. Hơn nữa, sự ủng hộ của Iran đối với “Trục kháng chiến” trong khu vực không có dấu hiệu suy giảm. Mọi kỳ vọng về một làn sóng bất ổn nội bộ hoặc đảo chính chính trị tại Tehran, bao gồm việc kích hoạt các yếu tố ly khai, đều không thành hiện thực.

Nỗ lực khởi động một chiến dịch “đánh nhanh thắng nhanh”, làm tê liệt ý chí chiến đấu của Iran cũng không thành công. Mặc dù sở hữu hệ thống phòng thủ tiên tiến, Israel đã không thể bảo vệ toàn bộ lãnh thổ trước làn sóng tấn công bằng tên lửa, gây tổn thất cả về vật chất và danh tiếng quân sự. Theo nhiều nhà phân tích, đây là cú sốc quân sự và tâm lý lớn nhất với Israel kể từ Chiến tranh Yom Kippur năm 1973.

Về phía Mỹ, thay vì đạt được sự đầu hàng hoặc nhượng bộ chiến lược từ Iran, Washington lại phải điều chỉnh quan điểm. Tehran chưa ký bất kỳ thỏa thuận mới nào (tính đến thời điểm hiện tại), và Mỹ buộc phải dịch chuyển từ lập trường cưỡng ép sang tìm kiếm giải pháp ngoại giao. Sự giằng co trong chiến lược, giữa phô trương sức mạnh quân sự và tránh sa lầy vào một cuộc chiến toàn diện, là dấu hiệu rõ ràng cho thấy giới hạn can thiệp của Washington trong khu vực.

Tuy nhiên, Iran cũng không ra khỏi cuộc khủng hoảng mà không bị tổn thương. Những điểm yếu trong hệ thống phòng không, lực lượng không quân, và đặc biệt là thất bại trong công tác tình báo trong giai đoạn đầu của xung đột đã để lại hậu quả đáng kể. Các đòn tấn công làm thiệt hại cơ sở hạ tầng năng lượng, công nghiệp và đặt áp lực lớn lên nền kinh tế vốn đã chịu trừng phạt. Mô hình quốc phòng và chính trị của Iran bị đặt nghi vấn ngay trong nội bộ, dù tình hình đã được ổn định phần nào nhờ việc thể hiện sức mạnh tên lửa.

Ông Farkhad Ibragimov, một chuyên gia người Nga về các vấn đề quốc tế cho rằng, tình thế của Iran hiện nay gợi nhớ đến vị trí của Iraq sau Chiến dịch Bão táp sa mạc năm 1991. Cả hai là cường quốc khu vực, từng đối mặt với tấn công từ liên minh quốc tế do Mỹ dẫn đầu, sau đó rơi vào tình trạng bị cô lập từng phần, cơ sở hạ tầng bị hư hại, cùng với nguy cơ chiến lược cao hơn. Trong trường hợp Iraq, mặc dù chế độ Saddam Hussein vẫn tồn tại sau chiến dịch quân sự, nó đã bước vào giai đoạn suy yếu kéo dài, kết thúc bằng sự sụp đổ hoàn toàn vào năm 2003.

Câu hỏi đặt ra hiện nay là liệu Iran có thể rút ra được bài học từ mô hình Iraq hay không. Trái ngược với Iraq của những năm 1990, Iran hiện có những lợi thế đáng kể: nền tảng khoa học - công nghệ phát triển hơn, các mối quan hệ kinh tế quốc tế đa dạng hơn (đặc biệt với Nga, Trung Quốc và các quốc gia Nam bán cầu), cũng như một năng lực tên lửa và hạt nhân có giá trị răn đe rõ rệt. Những nguồn lực này nếu được huy động hiệu quả, không chỉ giúp Iran duy trì trạng thái ổn định, mà còn có thể trở thành nền tảng cho các cải cách cấu trúc, với điều kiện tồn tại ý chí chính trị cho hiện đại hóa và linh hoạt chiến lược.

Nhiều ý kiến cho rằng, cuộc xung đột hiện tại giữa Iran, Israel và Mỹ nhiều khả năng sẽ chuyển sang một giai đoạn tiềm ẩn, trong đó các hành động quân sự trực diện sẽ giảm dần nhưng được thay thế bằng các đòn răn đe gián tiếp, những chiến dịch giới hạn có độ chính xác cao, và các hình thức tấn công mang tính chu kỳ. Giai đoạn này sẽ đặc trưng bởi một mô hình xung đột kéo dài, phi đối xứng và tiềm ẩn nguy cơ toàn diện, nơi các bên không còn hướng tới những mục tiêu chiến thuật ngắn hạn, mà nhắm đến việc làm xói mòn hoặc vô hiệu hóa mô hình chính trị của đối phương.

Trong trường hợp của liên minh Mỹ-Israel, mục tiêu làm suy yếu Iran về mặt chiến lược và tiến tới việc phá vỡ nền tảng thể chế của nước này. Trong khi đó, Tehran tiếp tục kiên định với lộ trình hạt nhân, đồng thời xuất hiện những dấu hiệu cho thấy học thuyết hạt nhân đang được điều chỉnh, không loại trừ khả năng hướng tới một năng lực răn đe toàn diện thay vì chỉ dừng ở cấp độ dân sự hay phòng thủ.

Dưới bề mặt xung đột, những tuyên bố chiến thắng từ cả hai phía vẫn tiếp diễn, phù hợp với truyền thống chính trị lâu đời tại Trung Đông, nơi chiến tranh thường kết thúc bằng tuyên truyền hơn là bằng đàm phán thực chất. Tuy nhiên, đằng sau các tuyên bố hoa mỹ là một thực tế đáng lo ngại: một thế cân bằng mong manh, đầy biến động, có thể bị phá vỡ bất kỳ lúc nào.

Hùng Anh (CTV)