Mỹ - Iran: Ngoại giao không có lòng tin và kịch bản chiến tranh

Các cuộc đàm phán gián tiếp đầu tiên giữa Mỹ và Iran sau nhiều năm mở ra một cơ hội ngoại giao, nhưng sự ngờ vực sâu sắc và sự gia tăng quân sự có nguy cơ đe dọa tiến trình này.

Một người đàn ông đang đọc một tờ báo địa phương của Iran đưa tin về các cuộc đàm phán gián tiếp mới được khởi xướng giữa Iran và Mỹ được tổ chức tại Oman. Ảnh: Getty Images.

Mỹ và Iran đã mở lại các cuộc đàm phán ngoại giao cấp cao về chương trình hạt nhân của Tehran, tổ chức các cuộc đàm phán gián tiếp đầu tiên sau nhiều năm. Cuộc họp diễn ra tại Muscat, Oman, với Bộ trưởng Ngoại giao Iran Abbas Araghchi dẫn đầu phái đoàn của Tehran và Đặc phái viên Tổng thống Mỹ Steve Witcoff đại diện cho Washington. Đây là mức độ tương tác cao nhất giữa hai quốc gia kể từ năm 2018.

Các cuộc đàm phán được tiến hành thông qua hình thức ngoại giao con thoi: hai phái đoàn được bố trí ở những phòng riêng biệt, Bộ trưởng Ngoại giao Oman Badr bin Hamad al-Busaidi đóng vai trò trung gian.

Bộ trưởng Ngoại giao Iran Araghchi mô tả cuộc họp là bước đầu tiên mang tính xây dựng. Nhà Trắng cũng lặp lại quan điểm này trong một tuyên bố ngắn gọn, mô tả các cuộc đàm phán là “rất tích cực và mang tính xây dựng”.

Ngoại giao không có lòng tin

Bất chấp lời lẽ và sự hiện diện quân sự mở rộng của Mỹ trong khu vực, Tổng thống Donald Trump vẫn tiếp tục bày tỏ sự quan tâm đến ngoại giao. Ông tuyên bố nối lại các cuộc đàm phán khi ngồi cạnh Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu - một khoảnh khắc đặc biệt quan trọng, vì Netanyahu có sự ủng hộ mạnh mẽ đối với hành động quân sự có thể xảy ra chống lại cơ sở hạ tầng hạt nhân của Iran.

Thay vào đó, ông Trump nhấn mạnh đến nhu cầu đàm phán, báo hiệu một sự tạm dừng chiến lược hoặc có thể là một kế hoạch rộng lớn ưu tiên đòn bẩy chính trị hơn là đối đầu trước mắt.

Tại Tehran, các quan chức đã phản ứng với thái độ hoài nghi. Mặc dù Iran chưa bao giờ loại trừ đối thoại với phương Tây và hy vọng có sự tan băng ngoại giao, hãng truyền thông nhà nước NourNews đã đóng khung những bình luận của ông Trump như một “hoạt động tâm lý” nhằm định hình một câu chuyện có lợi cho Washington cả trong và ngoài nước.

Về phần mình, Iran đang tiếp cận các cuộc đàm phán với một loạt các yêu cầu thực tế nhưng chắc chắn. Các quan chức đã vạch ra các điều kiện rõ ràng phải được đáp ứng trước khi bất kỳ thỏa thuận nào có thể đạt được. Quan trọng nhất trong số đó là dỡ bỏ các lệnh trừng phạt chính, đặc biệt là các lệnh trừng phạt ảnh hưởng đến các lĩnh vực năng lượng và ngân hàng, giải phóng tài sản của Iran tại các ngân hàng nước ngoài (đặc biệt là ở châu Âu và Đông Á) và bảo đảm chắc chắn không có các cuộc tấn công quân sự trong tương lai của Mỹ hoặc Israel.

Những yêu cầu này phản ánh sự ngờ vực sâu sắc. Theo quan điểm của Tehran, việc Mỹ rút khỏi thỏa thuận hạt nhân năm 2015, mặc dù Iran tuân thủ và được các đồng minh của Mỹ như Anh, Đức và Pháp thừa nhận, là bằng chứng cho thấy các cam kết của Washington không đáng tin cậy.

Liệu Mỹ có sẵn sàng đáp ứng các điều khoản của Iran hay không vẫn còn chưa chắc chắn. Tổng thống Donald Trump từ lâu đã mô tả mình là một nhà lãnh đạo có thể đạt được các thỏa thuận và tránh các cuộc chiến tranh kéo dài. Nhưng câu chuyện của ông với Iran lại cho thấy điều ngược lại. Mỹ đã nhiều lần từ bỏ các thỏa thuận, củng cố quan điểm của Iran rằng các cam kết bằng lời nói hoặc thậm chí là văn bản từ Washington không đáng tin cậy về mặt chiến lược.

Khoảng cách giữa ngoại giao hùng biện và đảm bảo cụ thể này hiện đang ở vị trí trung tâm. Tehran nhấn mạnh vào các điều khoản ràng buộc, có thể đo lường được. Nhưng theo quan điểm của Washington, việc đưa ra những nhượng bộ sâu rộng có thể bị coi là mất đòn bẩy. Điều đó đặt cả hai bên vào thế bế tắc: Iran đang yêu cầu những đảm bảo mà Mỹ không muốn đưa ra, trong khi Mỹ mong đợi sự thỏa hiệp từ một quốc gia có ảnh hưởng trong khu vực đã suy giảm.

Vị thế đàm phán của Iran thực sự đã suy yếu. Một thập kỷ trước, họ có thể dựa vào một mạng lưới mạnh mẽ các lực lượng ủy nhiệm khu vực - Hezbollah ở Lebanon, Hamas và nhiều nhóm Shiite khác nhau ở Iraq và Syria. Ngày nay, nhiều lực lượng trong số đó đã bị suy yếu hoặc bị gạt sang một bên. Các quốc gia vùng Vịnh và Thổ Nhĩ Kỳ cũng đang hạn chế phạm vi tiếp cận khu vực của Tehran.

Iran đang đưa ra những yêu cầu tối đa từ một vị thế yếu. Điều đó khiến Washington khó có thể đáp ứng những nhượng bộ đáng kể trong tương lai gần. Cả hai bên đều bế tắc, Iran đang thúc đẩy những đảm bảo mà Mỹ không muốn hoặc không thể đưa ra, trong khi Mỹ mong đợi sự linh hoạt từ một đối thủ ngày càng bị cô lập.

Điều này đặt ra câu hỏi lớn: Điều gì sẽ xảy ra nếu các cuộc đàm phán thất bại?

Kịch bản chiến tranh

Không thể bác bỏ giả định Tổng thống Mỹ Donald Trump có thể đang sử dụng ngoại giao để tạo bối cảnh cho một cuộc đối đầu quân sự. Các hành động trong quá khứ của chính quyền ông như rút khỏi thỏa thuận năm 2015, ra lệnh ám sát Tướng Qassem Soleimani, mở rộng lệnh trừng phạt và củng cố các vị trí quân sự trong khu vực, đã liên tục làm suy yếu cơ hội đối thoại. Vì vậy, mặc dù các cuộc đàm phán có thể là chân thành, chúng cũng có thể dùng để biện minh cho hành động quân sự trong tương lai nếu ngoại giao thất bại.

Các nhà phân tích tin rằng Washington đang cân nhắc hai lựa chọn chính để tấn công cơ sở hạ tầng hạt nhân của Iran, đặc biệt là ở Natanz và Fordow. Một kịch bản liên quan đến hoạt động chung với Không quân Israel. Kịch bản còn lại là một cuộc tấn công đơn lẻ của Israel. Trong cả hai trường hợp, các cuộc không kích chính xác liên quan đến đạn dược tiên tiến đều có thể xảy ra.

Hệ thống phòng không của Iran khó có thể đẩy lùi một cuộc tấn công như vậy, đặc biệt là nếu Mỹ triển khai máy bay ném bom tàng hình B-2 hoặc bom phá boongke GBU-57. Một cuộc tấn công toàn diện có thể gây thiệt hại nghiêm trọng cho cả các cơ sở trên mặt đất và dưới lòng đất.

Theo truyền thống, Iran dựa vào sự trả đũa bất đối xứng, nhắm vào các đối thủ thông qua các phương tiện phi truyền thống. Nhưng khả năng phản ứng theo cách này của họ đã bị xói mòn. Hezbollah đã phải chịu những tổn thất lớn trong bối cảnh các chiến dịch quân sự của Israel, và Syria từng là trụ cột trong chiến lược của Iran dưới thời Bashar al-Assad, đã rơi vào tầm ảnh hưởng của các đối thủ của Tehran.

Với sự thay đổi này, Iran có thể sẽ chủ yếu dựa vào nguồn lực của chính mình trong bất kỳ cuộc phản công nào. Mặc dù bị cô lập hơn trước, nhưng nước này vẫn nắm giữ một loạt các công cụ đa dạng: tên lửa đạn đạo, máy bay không người lái tấn công, khả năng tấn công mạng và các hoạt động ủy nhiệm khu vực.

Một hình thức trả đũa có thể xảy ra là các cuộc tấn công bằng tên lửa và máy bay không người lái vào Israel. Đó không chỉ là suy đoán, Tehran đã thực hiện các cuộc tấn công hạn chế nhưng chưa từng có vào năm 2024. Họ đã phóng khoảng 200 tên lửa, một số đã vượt qua hệ thống phòng không của Israel và tấn công Căn cứ Không quân Nevatim. Những hành động này báo hiệu ý định và khả năng đáp trả mạnh mẽ của Iran. Trong khi Israel duy trì một trong những hệ thống phòng không tiên tiến nhất thế giới, những cuộc tấn công như vậy vẫn có thể gây ra hậu quả chính trị và chiến lược nghiêm trọng.

Các căn cứ của Mỹ trong khu vực cũng là mục tiêu tiềm năng. Mỹ duy trì dấu ấn quân sự rộng khắp Trung Đông, bao gồm Iraq, Qatar, Kuwait, Jordan, Bahrain và Ả Rập Xê Út, với khoảng 40.000 quân đồn trú tính đến cuối năm 2024. Các cơ sở này đã bị các nhóm do Iran hậu thuẫn tấn công. Vào tháng 1, một máy bay không người lái được phóng từ lãnh thổ Iraq đã vượt qua hệ thống phòng thủ của Mỹ tại Jordan, giết chết 3 quân nhân. Iran cũng trả đũa vụ giết Soleimani vào năm 2020 bằng cách phóng tên lửa trực tiếp vào 2 căn cứ của Mỹ tại Iraq, khiến hàng chục quân nhân bị thương.

So với các mục tiêu của Israel, các căn cứ của Mỹ thường gần Iran và các lực lượng ủy nhiệm khu vực của nước này hơn, khiến chúng trở thành mục tiêu hấp dẫn cho cả sự trả đũa thông thường và bất đối xứng. Tuy nhiên, việc tấn công lực lượng Mỹ mang lại rủi ro lớn hơn nhiều, có khả năng gây ra phản ứng áp đảo của Mỹ.

Phù hợp với chiến thuật bất đối xứng của mình, Iran cũng có thể tìm cách gây áp lực thông qua các đối tác khu vực. Các quốc gia vùng Vịnh như Saudi Arabia, UAE, Qatar, Bahrain và Kuwait, các đồng minh hậu cần và quân sự quan trọng của Mỹ, có thể nằm trong tầm ngắm. Iran đã cảnh báo các chính phủ này rằng việc cho phép lực lượng Mỹ sử dụng lãnh thổ hoặc không phận sẽ bị coi là hành động chiến tranh. Tuy nhiên, việc tấn công trực tiếp các quốc gia này sẽ mang lại rủi ro cao, đặc biệt là khi xét đến việc Iran gần đây đã làm tan băng quan hệ ngoại giao với Riyadh vào đầu năm 2023. Nếu Iran theo đuổi con đường này, nhiều khả năng họ sẽ tập trung trả đũa vào các tài sản của Mỹ hơn là cơ sở hạ tầng của người Ả Rập.

Một yếu tố khác trong sách lược răn đe của Tehran là mối đe dọa đóng cửa Eo biển Hormuz, một điểm nghẽn quan trọng đối với các chuyến hàng dầu và khí hóa lỏng toàn cầu. Khoảng 20% ​​lượng dầu xuất khẩu của thế giới và hơn 30% khí đốt tự nhiên hóa lỏng đi qua hành lang hẹp này. Bất kỳ sự phong tỏa nào cũng có thể khiến giá năng lượng tăng đột biến và khiến thị trường toàn cầu rơi vào tình trạng hỗn loạn.

Tuy nhiên, động thái như vậy có thể phản tác dụng. Nền kinh tế Iran phụ thuộc rất nhiều vào xuất khẩu dầu khí, việc gián đoạn dòng chảy đó sẽ cắt giảm doanh thu của chính nước này. Việc đóng cửa cũng có nguy cơ gây tổn hại đến mối quan hệ với các đối tác kinh tế quan trọng.

Vào thời điểm này, mọi con mắt đều đổ dồn vào việc liệu các cuộc đàm phán có thể đạt được động lực dù là khiêm tốn hay không. Một bước đột phá ngoại giao tối thiểu có thể trì hoãn, hoặc thậm chí ngăn chặn các loại biện pháp leo thang quân sự.

Ở một khu vực mà rủi ro cao ngang bằng sự ngờ vực sâu sắc, ngay cả những bước đi nhỏ hướng tới ngoại giao cũng có thể là kịch bản tốt nhất vào lúc này.

TD (theo RT)