“Cung cầm” mới là đúng!

Độc giả Huỳnh Thành Nhơn (giáo viên Văn ở TP Quy Nhơn) hỏi: “Chương trình trò chơi về tiếng Việt yêu cầu người chơi sắp xếp các chuỗi từ thành câu có nghĩa “Cung/bớt/lại/Hãm/cầm”. Người chơi có tên XL đưa ra câu trả lời là “Hãm bớt cung cầm lại”, nhưng không được chấp nhận, vì MC cho rằng “chưa chính xác”.

Hai người chơi là LG và XL tiếp tục “sắp xếp lại các từ” và đưa ra rất nhiều phương án như: Hãm bớt lại cung cầm/Hãm cung cầm bớt lại/Hãm bớt lại cầm cung/Hãm lại bớt cung cầm/Hãm cầm cung bớt lại...

Tất cả các phương án trên đều không được chấp nhận. Cuối cùng người dẫn chương trình đưa ra đáp án “Hãm bớt cầm cung lại” và cho biết đây là “câu thơ của Hàn Mặc Tử”, đồng thời MC đọc cho khán giả nghe khổ thơ: “Đã mê rồi Tư Mã chàng ơi! Người thiếp lao đao sượng cả người. Ôi ôi! Hãm bớt cầm cung lại. Lòng say đôi má cũng say thôi”.

Kết luận của MC là “Ở câu này không ai có điểm”.

Nghe đáp án của chương trình này tôi thấy rất hoang mang. Bởi vì so với câu thơ của Hàn Mặc Tử mà tôi đã từng đọc thì câu trả lời của người chơi có tên XL “Hãm bớt cung cầm lại” là chính xác, trong khi đáp án của chương trình lại là “Hãm bớt cầm cung lại” mới được xem là đúng.

Vậy xin chuyên mục “Cà kê chuyện chữ nghĩa” cho biết “Hãm bớt cung cầm lại” và “Hãm bớt cầm cung lại” thì bản nào mới là chính xác? Liệu đây có phải là hai dị bản không? Nếu là hai dị bản thì tại sao câu trả lời của người chơi lại không được chấp nhận?

Trân trọng cảm ơn”.

Trả lời: Tiếng Việt chỉ có từ cung cầm, đồng nghĩa với cung đàn, điệu đàn chứ không có từ “cầm cung”.

Chữ cầm (gốc Hán, tự hình 琴) chỉ một loại đàn cổ, tương truyền do Thần Nông chế ra, ban đầu có 5 dây, sau tăng lên 7 dây, chuyên dùng cho nhã nhạc. Đàn cầm chính là loại đàn trong câu: Côn Sơn suối chảy rầm rì/ Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai – Côn Sơn ca - Nguyễn Trãi).

Cầm cũng chỉ các loại đàn nói chung (trong từ dương cầm, phong cầm, nguyệt cầm,...).

Trong ngôn ngữ hằng ngày thì chữ cầm với nghĩa là đàn không được dùng như một từ độc lập trong hành chức. Tuy nhiên, trong ngôn ngữ văn học, đặc biệt là văn học cổ, thì chữ cầm được dùng với nghĩa tương đương như chữ đàn. Ví dụ Truyện Kiều: “Buông cầm xốc áo vội ra”, hay “Dây loan xin nối cầm lành cho ai”, thì “buông cầm” đây có nghĩa là “buông đàn”, bỏ cây đàn ra. Còn “cầm lành” đây có nghĩa là “đàn lành”, cây đàn còn nguyên vẹn (ý chỉ Thúy Kiều đã chết chồng, giống như cái đàn đã đứt dây, nay Hồ Tôn Hiến xin “nối lại” với Thúy Kiều, thì giống như cây đàn nguyên lành như cũ). Hoặc như “cầm trăng” nghĩa là cây đàn nguyệt, “cầm thơ” nghĩa là đàn và thơ,...

Hai chữ “cung cầm” với nghĩa cung đàn được sử dụng rất nhiều trong văn học. Ví dụ “Cung cầm trong nguyệt nước cờ dưới hoa” (Truyện Kiều).

Chữ cung 宮 là bậc đầu trong âm giai xưa, một thứ tiếng trong năm tiếng, cung 宮, thương 商, giốc 角, chủy 徵, vũ 羽, cũng là chỉ các bậc trong âm giai (ví dụ Lọt tai nghe suốt năm cung – Truyện Kiều).

Chữ cung hiểu theo nghĩa rộng, nghĩa phái sinh, có nghĩa là bài nhạc hoặc điệu nhạc. Theo đây, “cung cầm” có nghĩa là cung đàn, điệu đàn... Bởi thế, Từ điển Truyện Kiều (Đào Duy Anh) thu thập từ “cung cầm” và giảng là: “Tức là cung đàn, bài nhạc, đánh đàn, bài đàn. Vd. Cung cầm trong nguyệt”.

Tất cả các cuốn từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay, không có bất cứ cuốn từ điển nào thu thập từ “cầm cung” (“Hãm bớt cầm cung lại”) giống như đáp án của chương trình mà độc giả Huỳnh Thành Nhơn nêu. Mặt khác, theo tra cứu của chúng tôi, thì cũng không có bất cứ một văn bản thơ Hàn Mặc Tử nào ghi nhận “Hãm bớt cầm cung lại”, bởi thế, không có căn cứ nào để xem “cầm cung” là một dị bản.

Kết luận: Câu trả lời “Hãm bớt cung cầm lại” mới là chính xác, không chỉ đúng với câu thơ của Hàn Mặc Tử, mà còn đúng với cách dùng từ trong rất nhiều trường hợp khác. Còn bản “Hãm bớt cầm cung lại” là sai hoàn toàn và cũng không chỉ sai khi xuất hiện trong câu thơ của Hàn Mặc Tử, mà còn không được chấp nhận trong những trường hợp tương tự.

Hoàng Trinh Sơn (CTV)