Gìn giữ “hồn cốt” qua từng sách cổ

Trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc, tài liệu cổ, quý hiếm, đặc biệt là tư liệu Hán Nôm, đạo sắc phong luôn chứa đựng giá trị to lớn. Đó không chỉ là chứng nhân của lịch sử, là ký ức của cộng đồng, là niềm tự hào của một vùng đất mà còn là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, là hồn cốt của dân tộc - nền tảng để vững bước vào tương lai. Hành trình bảo quản, phục chế tài liệu cổ, quý hiếm tại Thư viện tỉnh Thanh Hóa đang mở ra hành trình gìn giữ và trao truyền trọn vẹn những giá trị ấy cho thế hệ mai sau.

Các sắc phong, tài liệu Hán Nôm được bảo quản, lưu giữ trong các tủ chuyên dụng.

Bước chân vào Phòng Địa chí (Thư viện tỉnh), chúng ta có cảm giác như đang chạm đến một thế giới tĩnh lặng, nơi thời gian ngưng đọng lại trên từng trang sách cũ. Không gian nơi đây không ồn ào, vội vã như nhiều phòng đọc khác, mà khoác lên mình vẻ trang nghiêm, cổ kính. Những tủ kính được sắp xếp ngay ngắn, bên trong là hàng trăm tài liệu Hán Nôm, sắc phong, gia phả... đã được phục chế và bảo quản cẩn thận. Mỗi tập tài liệu như một báu vật, vừa mong manh bởi dấu vết thời gian, vừa kiêu hãnh vì giá trị trường tồn mà nó chứa đựng. Lật giở những trang sách, ta như nghe thấy hơi thở của lịch sử vọng về từ mấy trăm năm trước cùng nhiều giá trị tinh thần mà bao thế hệ đã hun đúc.

Điều đặc biệt khiến ai cũng xúc động là sự trân trọng, nâng niu những trang sách của người làm công tác bảo quản, phục chế. Mỗi tài liệu nơi đây dường như được đối xử như một sinh mệnh, được chăm sóc, bảo vệ và giữ gìn cẩn trọng. Nhìn vào từng trang giấy được ép, gia cố tỉ mỉ, ta có thể cảm nhận rõ tâm huyết và tình yêu di sản của những người lặng thầm đứng sau công việc ấy. Cảm giác khi đứng giữa Phòng Địa chí, bao quanh bởi hồn cốt của lịch sử, là cảm giác vừa tự hào, vừa trách nhiệm.

Thư viện tỉnh Thanh Hóa lưu giữ khoảng 2.000 tài liệu quý hiếm. Trong đó, có hơn 1.000 tài liệu Hán Nôm bản gốc gồm: y học, kinh phật, câu đối, thơ chuyện, các sắc phong, văn bia, gia phả; gần 200 đạo sắc phong và bản dập văn bia cổ ở các niên đại khác nhau (có hơn 100 đạo sắc phong gốc)... Đặc biệt, có nhiều đạo sắc phong và tài liệu Hán Nôm có niên đại từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XX thuộc loại tài liệu cổ, quý hiếm. Đó là những minh chứng sinh động cho tiến trình lịch sử, thiết chế xã hội, văn hóa, tín ngưỡng, phong tục, tập quán và tình cảm của các thế hệ cha ông.

Nhiều trong số đó là các sắc phong ghi nhận công lao của các nhân vật lịch sử, thành hoàng làng, các bậc tiền hiền có công với dân, với nước. Mỗi tờ sắc phong vì thế không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn chứa đựng giá trị nghệ thuật độc đáo qua hình thức trình bày, hoa văn, chữ viết. Các tài liệu Hán Nôm là một kho tàng phong phú: thơ ca, văn học, kinh phật, y học, gia phả, thần tích, những thể loại phản ánh chiều sâu văn hóa, tâm thức và đời sống tinh thần của người Việt xưa, đặc biệt là vùng đất Thanh Hóa trong dòng chảy lịch sử dân tộc. Những tài liệu này cung cấp thông tin quan trọng về đời sống xã hội, phong tục, tập quán, truyền thống hiếu học và tinh thần cộng đồng của người Việt. Với vùng đất Thanh Hóa, nơi hội tụ nhiều sự kiện lịch sử trọng đại, kho tư liệu Hán Nôm càng có ý nghĩa đặc biệt, góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề về văn hóa, lịch sử, chính trị, kinh tế của địa phương qua từng thời kỳ.

Những tài liệu cổ ấy được “hồi sinh” là nhờ sự quan tâm kịp thời của tỉnh và ngành văn hóa, thể thao và du lịch. UBND tỉnh đã ban hành Kế hoạch số 235/KH-UBND về việc bảo quản, phục chế tài liệu cổ, quý hiếm tại Thư viện tỉnh, giai đoạn 2023-2025 (gọi tắt là Kế hoạch). Đây là một chủ trương đúng đắn và kịp thời, tạo cơ sở pháp lý quan trọng để gìn giữ những tư liệu quý trước nguy cơ hư hỏng do tác động của thời gian, khí hậu, côn trùng, cũng như sự xuống cấp từ chất liệu giấy, mực.

Thư viện tỉnh đã khẩn trương tập trung triển khai nhiều phần việc cụ thể, trong đó chú trọng đến hai nhóm tài liệu có giá trị đặc biệt là sắc phong và tư liệu Hán Nôm. Sau khoảng hai năm thực hiện kế hoạch, Thư viện tỉnh đã phục chế, bảo quản, làm sạch mối, mọt, bụi bẩn cho 1.035 tài liệu Hán Nôm, trong đó có 15 tài liệu Hán Nôm quý thực hiện bảo quản, phục chế, bồi, vá lại như ban đầu. Đối với các đạo sắc phong, Thư viện tỉnh đã bảo quản, phục chế, biên dịch 100 đạo sắc phong (đạt 100% kế hoạch đề ra). Những con số thể hiện quyết tâm, trách nhiệm và tâm huyết của đội ngũ cán bộ, chuyên gia thư viện trong hành trình gìn giữ di sản.

Tài liệu Hán Nôm được bảo quản, phục chế như ban đầu.

Chị Vũ Minh Hoa, Phó trưởng Phòng Địa chí (Thư viện tỉnh), chia sẻ: “Công tác bảo quản, phục chế tài liệu cổ, quý hiếm là nhiệm vụ hết sức quan trọng, không chỉ để gìn giữ các giá trị vật chất, mà còn bảo vệ những di sản tinh thần quý báu của dân tộc. Mỗi sắc phong, mỗi cuốn sách Hán Nôm đều chứa đựng hồn cốt của lịch sử, văn hóa, nếu để mất đi thì sẽ không thể nào lấy lại được. Chính vì vậy, chúng tôi luôn coi đây là trách nhiệm thiêng liêng, cần sự đầu tư, tâm huyết và cả tình yêu đối với di sản”.

Để tiếp tục gìn giữ và phát huy giá trị của các tài liệu cổ, quý hiếm, Thư viện tỉnh sẽ tiếp tục làm tốt công tác bảo quản, phục chế. Đồng thời sẽ triển khai số hóa các tài liệu cổ, quý hiếm để phục vụ bạn đọc và các nhà nghiên cứu. Cách làm này vừa giúp bảo vệ bản gốc, vừa mở rộng khả năng tiếp cận, lan tỏa giá trị đến đông đảo công chúng.

Trong bối cảnh hội nhập, những giá trị truyền thống có nguy cơ mai một, các tư liệu cổ, quý hiếm được “hồi sinh”, không chỉ bảo đảm độ bền, giữ nguyên giá trị gốc mà còn là cách khẳng định bản sắc, tạo nền tảng tinh thần vững chắc cho sự phát triển hiện đại. Đồng thời, trao truyền gia tài tinh thần ấy cho thế hệ mai sau và là lời nhắc nhở mỗi người dân về trách nhiệm chung tay giữ gìn những giá trị vô giá của quê hương, đất nước.

Bài và ảnh: Thùy Linh