Bảo tồn, phát huy giá trị hiện vật: Việc không dễ (Bài 1): Mảnh đất còn lưu giữ nhiều hiện vật đặc sắc

Thanh Hóa là vùng đất có truyền thống lịch sử lâu đời, trong dặm dài đấu tranh dựng nước và giữ nước, các thế hệ đi trước đã để lại một kho tàng các di sản văn hóa, các hiện vật, tư liệu lịch sử đồ sộ, có giá trị cao. Bởi vậy, việc gìn giữ, quản lý, bảo tồn các di sản, nhất là các hiện vật, tư liệu lịch sử đã và đang được nhiều địa phương, đơn vị trong tỉnh quan tâm thực hiện thông qua nhiều cách làm linh hoạt, sáng tạo.

Không gian trưng bày hiện vật ngoài trời tại khu vực Thành Nhà Hồ (Vĩnh Lộc) thu hút đông đảo đoàn viên, thanh niên đến tham quan, tìm hiểu. Ảnh: PV

Đa dạng các loại hiện vật

Đến Thành Nhà Hồ (Vĩnh Lộc), chúng tôi hết sức ấn tượng với các hiện vật đang được lưu giữ, trưng bày tại đây. Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ, Trịnh Hữu Anh, cho biết: "Thành Nhà Hồ hiện đang lưu giữ, bảo quản khoảng 80 nghìn đơn vị hiện vật được khai quật tại khu vực Thành Nhà Hồ và Đàn tế Nam Giao Tây Đô hoặc sưu tầm trong Nhân dân. Trong đó nổi bật là các hiện vật với các chất liệu đất nung, đá, đồng, đầu chim phượng, gạch bìa có in chữ, khắc chữ Hán - Nôm ghi tên các địa phương sản xuất gạch, bi đá vận chuyển xây thành...

Vừa dẫn chúng tôi đi tham quan, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ, Trịnh Hữu Anh vừa tỉ mỉ giới thiệu cho chúng tôi nghe một cách khái quát về lịch sử cũng như giá trị của các hiện vật. Trong đó, nổi bật nhất phải kể đến đôi rồng đá mất đầu tại khu vực thành nội. Theo nghiên cứu thì đôi rồng có chiều dài 3,8m, là đôi rồng đá lớn nhất trong các triều đại phong kiến Việt Nam được phát hiện. Đôi rồng được chạm khắc tinh xảo bằng đá xanh nguyên khối, thân thon nhỏ dần về phía đuôi, uốn bảy khúc, có vảy phủ kín thân. Rồng có bốn chi, mỗi chi có ba móng. Các khoảng trống dưới bụng và ô tam giác ghép thành bậc đều được chạm hoa cúc và móc hoa lượn mềm, tỉ mỉ. Theo các nhà nghiên cứu đánh giá, đôi rồng này giống như rồng được chạm khắc trên thềm bậc ở Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội), chính điện Lam Kinh (Thanh Hóa). Ngoài ra, một số hiện vật, di vật khác đang được lưu giữ cũng có giá trị hết sức to lớn, không chỉ cung cấp những tư liệu quan trọng cho công tác nghiên cứu về Thành Nhà Hồ, mà còn giúp khách tham quan hiểu biết và có một cái nhìn toàn diện hơn về di sản văn hóa thế giới độc đáo này.

Tại Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa hiện cũng đang lưu giữ, bảo quản hơn 30 nghìn đơn vị hiện vật, được trưng bày theo trình tự lịch sử từ khi xuất hiện cuộc sống sơ khai của con người trên mảnh đất xứ Thanh cho đến ngày nay. Ngoài ra, tại đây còn lưu giữ, bảo quản nhiều bảo vật quốc gia có giá trị cao như: kiếm ngắn núi Nưa, trống đồng Cẩm Giang và vạc đồng Cẩm Thủy. Trong đó, kiếm ngắn Núi Nưa là hiện vật có niên đại cách ngày nay khoảng 2.000 năm, gắn với nơi Bà Triệu dấy binh khởi nghĩa vào năm 248, tại chân núi Nưa, thị trấn Nưa (Triệu Sơn), và được đánh giá là một kiệt tác về văn hóa, nghệ thuật, có giá trị thẩm mỹ cao, tiêu biểu cho phong cách chế tác đồ đồng lưu vực sông Mã thuộc thời đại văn hóa Đông Sơn. Vạc đồng Cẩm Thủy có giá trị đặc biệt gắn liền với lịch sử thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVI-XVIII), là minh chứng sinh động cho kỹ nghệ đúc đồng đạt đến trình độ hoàn hảo từ nhiều thế kỷ trước ở Việt Nam...

Ở hầu hết các di tích lịch sử - văn hóa, các đình, đền chùa tại các địa phương trong tỉnh cũng đều đang lưu giữ được khá nhiều hiện vật, tư liệu lịch sử khá phong phú và đa dạng về số lượng cũng như thể loại từ di chỉ khảo cổ học đến các sắc phong, bia ký hay các công trình kiến trúc cổ... Đây đều là các hiện vật, tư liệu lịch sử quý báu của ông cha để lại có giá trị cao về các mặt lịch sử, văn hóa, khoa học, khảo cổ học, dân tộc học... Vì vậy, trách nhiệm đặt ra cho hậu thế là phải gìn giữ, bảo tồn và nâng cao hiệu quả khai thác, trưng bày các hiện vật, tư liệu lịch sử...

Linh hoạt phát huy giá trị

Từ đầu năm 2025 đến nay, Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa đã đón hàng trăm đoàn khách là các em học sinh, sinh viên đến để học tập, tham quan, trải nghiệm. Đến đây, các em được hiểu thêm về sự phát triển của lịch sử dân tộc thông qua quan sát trực quan những hiện vật lịch sử và nghe thuyết minh về nguồn gốc và ý nghĩa của các hiện vật. Điều này sẽ nhân lên trong các em tình yêu quê hương, đất nước và lòng tự hào dân tộc. Giám đốc Bảo tàng tỉnh Trịnh Đình Dương cho biết: "Bảo tàng tỉnh đã tích cực phối hợp với các trường học trong tỉnh tổ chức nhiều chuyến tham quan, về nguồn cho đối tượng là các em học sinh, đoàn viên nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động giáo dục ngoại khóa. Đồng thời, tổ chức trưng bày lưu động “Truyền thống lịch sử văn hóa Thanh Hóa” và các chương trình giáo dục lịch sử tại các trường học trong tỉnh. Từ đó, tạo cơ hội cho các em được tham quan, tìm hiểu các hiện vật và là cách tốt nhất đưa các em đến gần hơn với các giá trị văn hóa, lịch sử của quê hương".

Ngoài ra, để làm tốt công tác bảo quản, trưng bày các hiện vật, Bảo tàng tỉnh đã tiến hành phân loại, bố trí, sắp xếp hiện vật một cách khoa học, bài bản theo từng chất liệu, chia thành 4 phân kho, gồm: kho kim khí, kho gốm, kho đá, kho hữu cơ. Những năm qua, việc bảo quản hiện vật chủ yếu thực hiện theo hai phương pháp là bảo quản phòng ngừa (làm chậm quá trình xuống cấp hoặc phòng tránh rủi ro gây hư hỏng hiện vật) và bảo quản trị liệu (phục chế các hiện vật bị hư hỏng), vừa bảo đảm an ninh, an toàn cho các hiện vật, vừa giúp ngăn ngừa nguy cơ mất cắp.

Ngoài ra, bắt nhịp xu hướng chuyển đổi số, Bảo tàng tỉnh cũng đã đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác kiểm kê, quản lý hiện vật, như sử dụng phần mềm quản lý hiện vật do Cục Di sản Văn hóa cung cấp và đã nhập được 10.882 hồ sơ; số hóa được các bảo vật quốc gia là kiếm ngắn núi Nưa, vạc đồng Cẩm Thủy và trống đồng Cẩm Giang. Hiện, đơn vị đang tiếp tục thực hiện số hóa trên 200 hiện vật phục vụ cho công tác nghiên cứu khoa học, bảo quản trưng bày hiện vật.

Tại Thành Nhà Hồ, để việc khai thác, trưng bày các hiện vật đạt hiệu quả cao, từ năm 2012, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành Nhà Hồ đã xây dựng nhà trưng bày với diện tích 200m2. Tại đây, hiện đang trưng bày 600 hiện vật tiêu biểu phục vụ du khách đến tham quan, tìm hiểu. Ngoài ra, vài năm trở lại đây việc tổ chức trưng bày, giới thiệu hiện vật cũng được trung tâm chú trọng thực hiện thông qua nhiều hình thức phong phú, đa dạng, như: “Không gian trưng bày hiện vật ngoài trời”, giúp du khách có cái nhìn sâu hơn về những nét đặc sắc của di sản mà cha ông đã để lại cho quê hương Vĩnh Lộc nói riêng và tỉnh Thanh Hóa nói chung. Trưng bày “Súng thần công và những cải cách của vương triều Hồ”, với các chính sách cải cách của Hồ Quý Ly rất toàn diện, táo bạo trên khắp các lĩnh vực chính trị, hành chính, quốc phòng, tài chính, tư tưởng, văn hóa xã hội, giáo dục... Cùng với đó, công tác quản lý, bảo quản hiện vật được trung tâm quan tâm thực hiện. Hàng năm, phòng chuyên môn, nghiệp vụ của trung tâm luôn thực hiện tốt công tác lập hồ sơ lý lịch hiện vật; chỉnh lý, vệ sinh và sắp xếp lại hiện vật; lên kế hoạch, thực hiện các đợt nghiên cứu, sưu tầm hiện vật rộng khắp trong vùng lõi và vùng đệm của di sản; tổ chức cho các cán bộ đi tới từng hộ gia đình giới thiệu, tuyên truyền nhằm nâng cao hiểu biết và nhận thức của người dân ý nghĩa của việc bảo vệ và vai trò trách nhiệm đối với di sản, nhất là các hiện vật lịch sử.

Để góp phần bảo tồn các hiện vật, tư liệu lịch sử cho thế hệ mai sau, công tác gìn giữ, sưu tầm, bảo quản hiện vật đóng vai trò hết sức quan trọng. Đây cũng chính là hoạt động đã và đang được các cấp, ngành, địa phương trong tỉnh quan tâm thực hiện trong nhiều năm qua. Đặc biệt, việc gìn giữ, sưu tầm, bảo quản hiện vật ngày càng có nhiều đổi mới về nội dung, hình thức, bắt nhịp được xu hướng chuyển đổi số. Từ đó, góp phần quan trọng trong việc gìn giữ các tài sản quý giá mà cha ông để lại; đồng thời, hình hành các sản phẩm du lịch nhằm thu hút du khách trong và ngoài nước đến tham quan, tìm hiểu.

Nhóm PV

Bài 2: Chuyện về những người hiến tặng hiện vật