Lưu giữ tết xưa qua tục dựng nêu ngày tết ở làng biển

Tết xưa, cùng với thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ..., cây nêu luôn được mọi người trang hoàng cung kính, dựng ngay trước nhà. Theo dòng thời gian cùng với sự phát triển của xã hội, cây nêu dần “vắng bóng” vì đất hẹp, nhà chật và vì con người bận lo toan với nhịp sống hiện đại... Nhưng với nhiều làng biển, tục lệ này vẫn được gìn giữ, lưu truyền theo cách rất riêng và độc đáo. Bởi, với họ, cây nêu không chỉ là biểu tượng văn hóa mang ý nghĩa “tống cựu nghinh tân” mà còn thể hiện tinh thần hướng biển...

“Bảo bối” chống lại cái xấu

Những ngày cuối năm, biển Hậu Lộc gió nhẹ, nắng xuân sưởi ấm Cụm Di tích nghè Diêm Phố (thôn Ninh Phú, xã Đa Lộc), nơi thờ thần Cá Ông và các vị tiền hiền mở cõi. Trong khuôn viên thờ tự, các vị cao niên và con cháu làng biển tất bật chuẩn bị dựng cây nêu ngày tết. Theo truyền thuyết, cây nêu được xem là cây vũ trụ nối liền đất với trời. Dựng cây nêu trong năm mới cũng là để đất trời giao hòa, phong thủy tương hợp, con người có cuộc sống tốt hơn.

Nêu làng được dựng trước rồi mới đến nêu nhà. Tại các đình, đền, miếu, các nhà thờ tổ, họ, nghi lễ thượng nêu sẽ được các bậc trưởng bối thực hiện, tiếp đó, nêu các gia đình sẽ lần lượt được dựng lên. “Ngày 30 tết, các bậc trưởng bối, trưởng họ cùng người dân tập trung ở nghè để bắt đầu làm lễ. Khi lễ cúng thần Cá Ông và các vị tiền hiền mở cõi xong thì mọi người cùng thượng nêu. Cụm Di tích nghè Diêm Phố được dựng hai cây nêu to, đẹp nhất, một bên Đông và một bên Tây. Sau đó lần lượt làm lễ thượng nêu ở nhà thờ tổ của các dòng họ. Cuối cùng ai về nhà nấy và làm lễ thượng nêu ở gia đình mình” - cụ Nguyễn Ngọc Minh, 86 tuổi, Trưởng Ban quản lý Cụm di tích nghè Diêm Phố, cho hay.

Trước khi thượng nêu, người làng biển sẽ sửa soạn bữa cơm cúng tất niên với nhiều lễ vật, trong đó không thể thiếu bánh chưng và những sản vật được ngư dân khai thác từ biển. Đây là dịp để các thế hệ con cháu, họ tộc địa phương tưởng nhớ bậc tiền nhân có công khai khẩn vùng đất và tri ân cha ông của họ còn nằm lại ngoài biển khơi.

Có mặt tại nhà ông Nguyễn Văn Tám, 62 tuổi, thôn Nam Vượng, xã Ngư Lộc, việc chọn mua một cây nêu hết sức quan trọng, bởi đó là biểu tượng của sức mạnh tinh thần, sự may mắn của gia đình trong năm mới. Với người dân vùng biển, sức mạnh tinh thần ấy càng được nhân lên nhiều phần. Kinh nghiệm của ông bà ngày xưa, cây nêu tốt là cây tre cứng cáp, chắc khỏe, độ già tre vừa phải. Thân tre thon tròn, thẳng tắp và được tỉa tót sạch sẽ, nhẵn bóng, khoảng cách giữa các đốt tre đều đặn. Cây tre có ngọn, hơi cong và còn cành, lá là tốt nhất. Với những cây tre không có ngọn, người dân thường buộc thêm nhánh xương rồng, lá đa hoặc lá dương xỉ... lên ngọn cây nêu để trừ tà. Cây nêu khi dựng lên phải cao hơn nóc nhà vì vậy tùy mỗi gia đình nhà cao hay thấp mà chọn nêu cho hợp lý.

Cây nêu được chôn chặt dưới một hố đất đã được đào sẵn giữa sân hoặc trước cửa nhà. Với những người theo nghề biển họ có thể treo thêm chùm lưỡi câu, các con vật bằng gỗ, như: Chim phượng, cá hóa rồng... ở ngọn cây nêu để cầu may mắn luôn đồng hành cùng những chuyến ra khơi thuận buồm xuôi gió, cá được ruốc dày. Nhà nào làm nông nghiệp thì trên đỉnh cây nêu treo thêm cái liềm, đèn dầu... Ở các đình làng, dinh, miếu thờ tự thì các họ tộc chọn rồng, tượng trưng cho đế vương. Ông Hoàng Văn Đáng, 60 tuổi, thôn Phú Hòa, xã Ngư Lộc, cho biết: “Sau giải phóng, cây nêu được người dân treo thêm lá cờ Tổ quốc. Bây giờ thì nhiều nhà chỉ kéo cờ Tổ quốc ngày tết tượng trưng cho Tổ quốc luôn ở trên cao nhất thay vì cầu kỳ dựng cây nêu như xưa. Ý nghĩa của nó thì vẫn là xua đuổi cái xấu, cái không may, tiễn năm cũ, đón năm mới về với nhiều điều tốt đẹp”.

Khơi dậy tinh thần dân tộc

Nêu được dựng hướng thẳng lên trời cao, cờ Tổ quốc sẽ được kéo lên với niềm tự hào dân tộc và mang những niềm tin, hy vọng mới. Cờ Tổ quốc hướng về biển Đông, tung bay phấp phới giữa trời xanh như cầu mong một năm tấn tài, tấn lộc, mọi sự hanh thông, vừa thể hiện lòng thủy chung, cố kết dân tộc và biển cả quê hương.

Bây giờ thì nhiều nhà chỉ kéo cờ Tổ quốc ngày tết tượng trưng cho Tổ quốc luôn ở trên cao nhất thay vì cầu kỳ dựng cây nêu như xưa.

Ngày xưa, người dân làng biển chỉ dựng nêu trên đình, miếu, nhà riêng... Bây giờ, bà con còn dựng cây nêu ở nóc con tàu. Tết đến, ngư dân cùng nhau dựng cây nêu trên tàu rồi rẽ sóng vươn khơi. Hình ảnh những ngọn cờ Tổ quốc vươn mình đón nắng xuân giữa biển Đông biểu thị cho sức xuân đang trỗi dậy trong lòng mỗi người dân Việt. Ông Nguyễn Văn Hoa, ngư dân xã biển Ngư Lộc, bảo rằng: “Cây nêu trên tàu không cầu kỳ như cây nêu trước nhà, đôi khi nó chỉ là một lá cờ Tổ quốc nhưng có ý nghĩa khẳng định chủ quyền trên vùng biển Việt Nam”.

Sau tết, từ ngày mùng 7 tháng giêng người dân lại làm lễ hạ nêu để bắt đầu một năm mới với nhiều mong đợi. Nếu mắt tre trong mấy ngày tết mà nảy chồi thì nhà đó sẽ có một năm phát tài. “Dựng cây nêu lên để báo hiệu ngày tết đến, con cái ở xa về sum vầy. Hạ cây nêu xuống là hết tết” - ông Tám chia sẻ.

Ông Nguyễn Văn Quang, Phó Chủ tịch UBND xã Ngư Lộc, chia sẻ: “Những ngày Tết Nguyên đán, nếu ai có dịp về xã, đứng từ trên cao nhìn xuống, cờ đỏ sao vàng tung bay rợp trời sẽ thấy lòng mình rạo rực ấm áp như tiết trời mùa xuân...”.

Bài và ảnh: Tăng Thúy