Đất cổ Kẻ Lở

Hình thành từ quá trình bồi đắp của phù sa sông Mã, xã Định Long (Yên Định) nằm trong không gian của đất cổ Kẻ Lở xưa. Những thế hệ người dân nơi đây đã cùng nhau dựng xây xóm làng, vun đắp, tạo nên giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp.

Di tích đình làng Là Thôn trên đất Định Long. Ảnh: Khánh Lộc

Vùng đất Định Long xa xưa thuộc địa bàn huyện Quân An. Đến thời nhà Nguyễn thuộc tổng Đa Lộc, từ năm 1953 có tên Định Long. Vùng đất cổ nằm bên hữu ngạn sông Mã - cách Định Long không xa về phía Tây Nam, tại núi Nuông, núi Quân Yên (còn có tên gọi là Quan Yên), các nhà khảo cổ đã tìm thấy nhiều hiện vật thuộc sơ kỳ đá cũ.

“Trên vùng đất Yên Định, vùng hữu ngạn sông Mã đã có dấu vết xưa nhất của người nguyên thủy trong buổi bình minh của lịch sử loài người. Trong thời đại đồ đồng và văn hóa Đông Sơn tương đương thời kỳ Hùng Vương dựng nước, vùng đất Yên Định đã được con người khai phá và mở rộng... từng bước chiếm lĩnh đồng bằng. Từ đó cho đến những thế kỷ đầu công nguyên, trên đất Yên Định đã hình thành nhiều địa điểm định cư, đó là các làng cổ mang tên “Kẻ” như Kẻ Đanh, Kẻ Lào; Kẻ Hổ; Kẻ Dền; Kẻ Bộc... Kẻ Lở (nay thuộc Định Long)... Đó là những làng Việt cổ hình thành từ các bộ lạc nguyên thủy trước đó”.

Căn cứ trên những dấu tích, người dân Định Long tin rằng, cách đây khoảng 2.000 năm, những cư dân đầu tiên đã đến Kẻ Lở sinh sống. Về sau, những thế hệ người dân Kẻ Lở đã cùng nhau chung sức xây dựng xóm làng. Ngày nay, ở Định Long có 3 làng truyền thống: Là Thôn, Tân Ngữ, Phúc Thôn (tức làng Huê Thôn).

Trong đó, làng Là Thôn buổi ban đầu được biết đến với tên gọi La Ấp. Ở Là Thôn khi xưa, làng được chia thành các xóm ngõ, như: ngõ Cổng; ngõ Đá; ngõ Đình... Họ Trịnh, Hoàng, Lê, Nguyễn... là những dòng họ đông đúc ở Là Thôn.

Làng Phúc Thôn còn được biết đến với tên gọi Huê Thôn (Hoa Thôn). Ở Phúc Thôn trước đây có nhiều xứ đồng lớn đến nay còn được dân làng gọi tên, như Đồng Chum; Hốc Giác; Sau Chùa; Bái Cá; Đồng Lang. So với làng Là Thôn và Tân Ngữ, làng Phúc Thôn có hình thế khá đặc biệt: “Hình thế của làng giống như một con thuyền, ở vùng giữa phình ra, hai đầu hẹp lại và cao hơn là đuôi và mũi thuyền. Làng có 12 con đường chạy ngang qua từ trước làng ra sau làng, chia thành từng xóm như khoang thuyền”.

Làng Tân Ngữ nằm ở trung tâm của Kẻ Lở xưa. Nơi đây được biết đến với tên gọi trang Chân Lữ, rồi Chân Ngữ. Sau Cách mạng Tháng Tám đổi tên thành Tân Ngữ. Cũng như Phúc Thôn, ở Tân Ngữ cũng có nhiều cánh đồng lớn, như: Dọc Dâu; Con Thuyền; Đồng Chỏng... được hình thành từ quá trình bồi đắp phù sa sông Mã. Và Kẻ Lở xưa - Định Long ngày nay là vùng quê trù phú, đồng ruộng tốt tươi, xóm làng đông vui, nhiều nhân vật lịch sử xuất chúng.

Định Long trong lịch sử cũng được biết đến với truyền thống hiếu học, nhiều người đỗ đại khoa. Đặc biệt, vào thế kỷ XVI có hai anh em họ An (Yên) là An Đôn Phác và An Đôn Lễ đều thi đỗ Tiến sĩ. Theo gia phả dòng họ thì bố của hai ông chạy loạn từ Nghệ An ra được một gia đình ở Phúc Thôn đem về che chở và gả con gái cho làm vợ... Khi hai ông sinh ra được lấy chữ trong tên huyện Quân Yên (Yên - An) làm họ. “Người anh là An Đôn Phác đỗ Tiến sĩ năm Tân Sửu 1541 niên hiệu Quảng Hòa thứ nhất đời Mạc Phúc Hải. Ông làm quan đến chức Thượng thư và được ban tước Ninh Khê hầu. Người em là An Đôn Lễ thi đỗ Tiến sĩ khoa Nhâm Thìn, niên hiệu Đại Chính thứ 3 (1532) đời Mạc Đăng Dung. Ông làm quan đến chức Thượng thư Bộ binh, được phong tước hầu. Năm 63 tuổi ông mất được triều đình ban tước Khuông Quận công. Mộ hai ông hiện nay còn trên đất của làng. Một nhà có 2 anh em thi đỗ đại khoa là chuyện không hiếm nhưng 2 anh em đều làm quan đến chức Thượng thư thì đây là niềm vinh dự tự hào không phải riêng dòng họ”.

Những thế hệ người dân Định Long, cùng nỗ lực mưu sinh đã không ngừng vun đắp cho đời sống văn hóa tinh thần với sự hiện hữu của các công trình văn hóa tín ngưỡng như đình, chùa, nghè, miếu. Đặc biệt, ở mỗi làng đều có đình làng và mỹ tục thờ Thành hoàng làng. Đáng tiếc, vì nhiều nguyên do, đến nay một số công trình kiến trúc ở Định Long chỉ còn lại dấu tích.

Trong số các công trình kiến trúc còn lại trên đất Định Long, di tích đình Là Thôn khá khang trang, bề thế. Đình gồm 5 gian, cấu trúc “chồng rường kẻ bẩy” với nhiều mảng chạm khắc gỗ tinh xảo. Trải qua nhiều lần trùng tu, đến nay đình làng Là Thôn vẫn giữ được nhiều nét đẹp vốn có, là không gian thiêng - điểm nhấn trong “bức tranh” làng quê thanh bình, tươi đẹp.

Ông Lê Văn Lạc, Trưởng thôn Là Thôn cho biết: Tại đình Là Thôn hằng năm diễn ra hai kỳ lễ lớn. Lễ kỵ Thành hoàng làng vào 13 tháng 11 (âm lịch) và Lễ hội Kỳ phúc diễn ra vào ngày 12, 13 tháng 3 (âm lịch). Khi xưa trong Lễ hội Kỳ phúc, ngoài các nghi thức tế lễ thành kính còn có sinh hoạt văn hóa hát bội. Đặc biệt ở đình Là Thôn có chiếc chiêng to, khi đánh kêu vang khắp vùng, cũng bởi thế mà dân gian có câu: “Chiêng làng Là/ Cà làng Ái”.

Còn ở làng Tân Ngữ, trước đây có hội nấu cơm thi vào ngày 12 tháng Giêng. Những người dự thi phải dùng đuốc vừa đi vừa nấu, khi cơm cạn phải dùng bẹ chuối be nồi cơm lên, be càng cao mà cơm càng chín đều là thắng cuộc. Vì thế mới có câu ca: “Trò Chiềng, vật Bọc, rối Si/ Cơm đắp Kẻ Lở, cơm thi Quán Lào”.

Trải qua thời gian, từ vùng đất Kẻ Lở bên sông Mã, Định Long ngày nay đã có nhiều phát triển, đổi thay về diện mạo. Dẫu vậy, bên cạnh sự sôi động của đời sống hiện đại, trong không gian vùng đất cổ vẫn còn lưu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống. Là cổng làng bề thế, đình làng uy nghiêm, những mỹ tục được gìn giữ... Tất cả cùng hòa sắc tạo nên vẻ đẹp của đất và người Định Long.

Khánh Lộc

(Bài viết có tham khảo, sử dụng nội dung trong sách Lịch sử Đảng bộ xã Định Long).