Nét duyên Khặp Thái

Không ai còn nhớ Khặp có từ bao giờ, nhưng theo người già kể lại, từ xa xưa, Khặp đã là nếp sinh hoạt văn hóa không thể thiếu của người Thái. Bởi, qua các làn điệu Khặp, con người được chìm đắm trong không gian văn hóa đầy trữ tình của ý thơ, điệu nhạc và đặc biệt hơn, Khặp giúp con người giãi bày tâm tư, tình cảm hay thể hiện quan niệm về thế giới tự nhiên và đời sống xã hội.

Khặp Thái - loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc của đồng bào Thái xứ Thanh.

“Làm sao được gieo cải cùng vườn/ Làm sao được trồng dưa cùng luống/ Làm sao được cấy lúa chung nương/ Làm sao mới được làm rể thương bên nàng”? Lời hát mộc mạc nhưng thật chân thành, khắc khoải và duyên dáng ấy, được cất lên tha thiết như chính nỗi lòng của chàng trai trẻ đang tìm người thương. “Khặp bào xảo” hay hát trai gái giao duyên được coi là điệu Khặp đặc biệt nhất trong kho tàng Khặp Thái còn được lưu truyền đến ngày nay. Đây là điệu Khặp được trai gái diễn xướng trong các buổi gặp gỡ giao duyên, để tìm hiểu, giãi bày, tỏ tình, hay đôi khi là để than vãn về những khổ đau, oan trái, chia ly thường gặp phải trong cuộc đời. Cũng chính nhờ sự độc đáo và khác biệt của nó so với các điệu Khặp khác mà “Khặp bào xảo” cũng khá đa dạng các làn điệu, tùy thuộc vào hoàn cảnh hay nỗi niềm muốn giãi bày mà được vận dụng thật khéo léo. Ví như cách tán tỉnh rất thật của chàng trai: “Ta gieo hạt cải nơi đây liệu có nên trồng/ Gửi câu tán tỉnh liệu người thương có đáp”? hay cách tỏ tình kiểu nói tránh rất khéo: “Nhìn thấy cái áo muốn thử mặc/ Thấy chiếc khăn phơi trên sàn muốn cất/ Thấy người yêu dấu khao khát được đón về”. Người ta Khặp khi vui và Khặp cả lúc buồn. Lời ca kết hợp với “pì khùi” (sáo dọc), với thứ âm thanh vô cùng lạ và không kém phần độc đáo, đã khiến điệu Khặp như được nâng lên nhiều cung bậc cảm xúc, dễ lôi cuốn lòng người.

Thế nhưng, lời ca và điệu nhạc hay thôi vẫn chưa đủ để làm nên điệu Khặp say đắm lòng người, nếu thiếu đi cảm xúc và sự đam mê của người Khặp, được gửi gắm qua cách luyến láy, ngân nga để lời Khặp càng trở nên ngọt ngào. Bên cạnh các điệu Khặp thể hiện tình cảm lứa đôi, người Thái còn nhiều điệu Khặp gắn liền với sinh hoạt thường ngày như “Khặp chốm ai, chốm nóng” là điệu hát ứng tác hay hát gọi. Điệu Khặp này thường được xướng lên trong các dịp vui gặp gỡ, trong vòng xòe tập thể, đôi khi còn dùng trong cả nghi lễ hay khi lao động như giã gạo. Nhạc điệu của “Khặp chốm ai, chốm nóng” trong sáng và vui vẻ như chính niềm vui của sự gặp gỡ, khi hát múa thậm chí cả khi làm việc. “Khặp xờng khưởi” và “Khặp ton pơ” hay hát tiễn rể - đón dâu cũng là một điệu Khặp thường thấy trong tập tục sinh hoạt văn hóa của người Thái. Sau những lời Khặp chào hỏi, nhà trai sẽ “Khặp xờng khưởi” để xin cho con đến làm rể. “Khặp xờng khưởi” có thể kéo dài suốt ngày đêm và mỗi bên thường tìm cho gia đình những nghệ nhân tài giỏi để tham gia. Hai bên đối đáp nhau và nhận được sự tán thưởng của mọi người trong mâm cơm bằng cách cùng “xờng” theo đầy thích thú. Còn những người nghe hát thì không muốn ra về, bởi ai cũng muốn nghe trọn vẹn cuộc đối đáp. Rồi “Khặp chốm hướn mờ” hay hát mừng nhà mới là cách để chủ nhà xin với tổ tiên và các đấng siêu nhiên phù hộ cho gia đình được khỏe mạnh sống lâu và cầu cho nhà lành để lên ở được bình yên...

Khặp là một loại hình diễn xướng dân gian hay hình thức trình diễn thơ ca rất riêng và độc đáo của người Thái. Đây là nếp sinh hoạt tinh thần không thể thiếu trong các dịp lễ tết, cưới hỏi hay trong lao động, sinh hoạt hằng ngày để xua đi mệt mỏi, động viên con người hăng say lao động và cũng để chê bai kẻ lười biếng. Khi mỗi câu “Yêu đu năm ne...lá nọong ới...” (Thương yêu lắm em ơi...!) – câu mở đầu các làn điệu Khặp - được cất lên, dường như con người lại được chìm đắm trong không gian đầy thi vị của thơ ca, âm nhạc. Và đặc biệt, qua Khặp con người được giãi bày tâm tư, tình cảm cũng như thể hiện quan niệm và cách nhìn của mình về thế giới tự nhiên và đời sống xã hội. Dựa trên nội dung, Khặp Thái được chia thành nhiều loại khác nhau, như Khặp xư (ngâm thơ), Khặp chôm hươn mơ (hát mừng nhà mới), Khặp xường khưởi, ton pợ (hát tiễn rể, đón dâu), Khặp chốm pì ai, pì noọng (hát mừng anh em), Khặp chôm pỉ mơ (hát mừng năm mới), Khặp bào xảo (hát giao duyên), Khặp chốm pợ (hát mừng dâu), Khặp pan lau pan khau (hát trên mâm cơm), Khặp tó nhạc tó nhe (ghẹo đùa), Khặp tó pẹ tó xua (hát thi), Khặp à ơi lực (hát ru con), Khặp lòng xắm, Khặp nhuôn, Khặp một... và một điệu khặp khá mới mẻ hiện nay là Khặp bắc.

Khặp dùng thanh nhạc làm hình thức biểu đạt nội dung thơ, song âm nhạc trong Khặp không quá cầu kỳ mà thiên về đơn giản để làm nền và nâng đỡ cho lời hát. Lời Khặp dựa theo lối thơ tự do, không bị bó buộc theo các quy tắc “bằng”, “trắc” mà thiên về thanh âm trầm bổng, cân đối nhịp nhàng. Ngôn ngữ Khặp lấy cảm hứng từ lời ăn tiếng nói hằng ngày và mượn lời ca dao, truyện thơ, thơ ca nên câu từ thường không quá nhiều tầng nghĩa, mà trái lại mộc mạc, gần gũi, dễ hiểu và dễ cảm. Người tham gia diễn xướng cũng không bị giới hạn về độ tuổi hay giới tính. Không gian diễn xướng cũng đa dạng, từ nhà sàn đến nương rẫy. Nội dung không bị giới hạn mà có “độ mở” khá lớn để bổ sung cái mới cho phù hợp bối cảnh... Đó là những đặc trưng dễ thấy nhất của Khặp Thái, cũng là những nét riêng làm nên sự khác biệt và độc đáo cho loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc này. Chính nhờ sự kết hợp hài hòa các yếu tố lời ca, điệu thức và không gian diễn xướng mà qua Khặp, người Thái đã khéo léo thể hiện được quan niệm hay cái nhìn về thế giới tự nhiên và đời sống xã hội. Đó là sự lý giải còn hết sức hồn nhiên, song lại gắn liền với các giá trị, cảm xúc và đạo đức của một tộc người đã sớm hình thành và có một kho tàng văn hóa vô cùng phong phú. Khặp Thái mang một “nét duyên” khó cưỡng và sức sống vượt thời gian, bởi Khặp cũng ví như âm điệu của trái tim người Thái, được cất lên từ những cảm xúc cháy bỏng của tình yêu và lao động.