Vấn đề kiểm soát vũ khí hạt nhân: Khi các nước cần bồi đắp thêm lòng tin

Các cuộc đàm phán giữa Mỹ và Nga được xúc tiến liên tục nhằm thảo luận về vấn đề Ukraine và cải thiện quan hệ hợp tác song phương. Tuy nhiên, liệu các bên đã xây dựng đủ lòng tin để cùng đối thoại trong lĩnh vực ổn định chiến lược và kiểm soát vũ khí hạt nhân?

Các cơ chế kiểm soát lần lượt bị phá vỡ

Sự xói mòn chế độ kiểm soát vũ khí bắt đầu từ trước khi chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga tại Ukraine bắt đầu và mối quan hệ giữa Nga và phương Tây ngày càng xấu đi. Năm 2001, Tổng thống Mỹ khi đó George Bush tuyên bố rút khỏi Hiệp ước chống tên lửa đạn đạo (ABM) năm 1972. Mặc dù sau đó các bên vẫn đã duy trì được động lực tích cực cho mối quan hệ song phương ở các lĩnh vực khác. Tuy nhiên, Moscow có lý do lo ngại về các yếu tố của hệ thống phòng thủ tên lửa mới ở Đông Âu. Theo quan điểm của Nga, NATO đã làm xói mòn an ninh ở châu Âu, làm suy yếu các nguyên tắc an ninh bình đẳng và không thể chia cắt (cuộc khủng hoảng của chế độ kiểm soát vũ khí thông thường, các cuộc không kích của NATO vào Nam Tư, sự mở rộng của NATO về phía Đông,...); vì vậy, các vấn đề về ổn định chiến lược giữa hai nước cũng chịu áp lực ngày càng gia tăng. Hiệp ước cắt giảm vũ khí tấn công chiến lược (START-3) giữa Mỹ và Nga năm 2010 là thành công lớn cuối cùng trong việc kiểm soát vũ khí hạt nhân.

Trong bối cảnh căng thẳng leo thang liên quan đến vấn đề Ukraine năm 2014, Nga đã thức đẩy các bước phát triển cả về chất và lượng về vũ khí tên lửa thế hệ mới nhằm duy trì cán cân lực lượng. Chế độ kiểm soát vũ khí tên lửa hạt nhân tiếp tục suy yếu. Tháng 8-2019, Chính quyền Tổng thống Donald Trump chính thức rút khỏi Hiệp ước Lực lượng hạt nhân tầm trung (INF) đã ký với Liên Xô năm 1987. Nguyên nhân xuất phát từ các yêu sách của cả hai bên liên quan đến thực tế công nghệ mới, việc mất đi các thành phần khác của kiểm soát vũ khí hạt nhân (bao gồm Hiệp ước ABM), những nghi kỵ lẫn nhau về việc phát triển các hệ thống mới và sự hiện diện của các hệ thống tương tự ở các nước thứ ba, điển hình như Trung Quốc. Trong nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng thống Donald Trump, việc gia hạn Hiệp ước New START đã gần như bị hủy bỏ. Chính quyền của Tổng thống Joe Biden đã có động thái gia hạn, tuy nhiên đến năm 2023, Nga quyết định đình chỉ việc tham gia Hiệp ước New START.

Cuộc xung đột ở Ukraine đã làm trầm trọng thêm tình hình vốn đã tích tụ. Ukraine nhận được hệ thống tên lửa tấn công tầm xa từ các nước phương Tây. Việc quân đội Ukraine sử dụng chúng, dù không tuyên bố chính thức, song không thể thiếu sự hỗ trợ từ các huấn luyện viên quân sự phương Tây và dựa trên dữ liệu kỹ thuật, thông tin tình báo từ các nước NATO. Đáp trả, Nga lần đầu tiên sử dụng tên lửa đạn đao siêu thanh tầm trung (Oreshnik) để tấn công mục tiêu quân sự của Ukraine. Năm 2024, Nga đã công bố học thuyết hạt nhân mới với những thay đổi quan trọng, điều chỉnh điều kiện sử dụng vũ khí hạt nhân. Mặc dù, đến nay các bên vẫn giữ được “cái đầu lạnh” nhằm kiểm soát tình hình, song nguy cơ leo thang hơn nữa vẫn còn hiện hữu.

Đàm phán Nga-Mỹ chưa đủ để xây dựng lòng tin chiến lược?

Các cuộc đàm phán giữa Nga và Mỹ mang lại hy vọng hạ nhiệt căng thẳng trong quan hệ song phương, cũng như “điểm nóng” mà hai bên giữ vai trò quan trọng. Mặc dù tiến trình hòa bình cho Ukraine sẽ là một chặng đường dài bởi những bất đồng hiện nay trong Liên minh châu Âu, Anh và chính Kiev không chia sẻ sáng kiến hòa bình của chính quyền Trump, song cộng đồng quốc tế có lý do để kỳ vọng vào các thỏa thuận về Ukraine có thể đạt được sẽ xoa dịu căng thẳng, đối đầu hiện nay giữa Nga và phương Tây.

Tuy nhiên, không ít ý kiến cho rằng, tiến triển trong vấn đề Ukraine khó có thể tạo ra điều kiện tiên quyết để khởi động lại hệ thống kiểm soát vũ khí hạt nhân. Mỹ vẫn sẽ tích cực theo đuổi quá trình hiện đại hóa lực lượng hạt nhân đã được các chính quyền trước khởi xướng. Tổng thống Donald Trump có thể sẽ lại nêu vấn đề về sự tham gia của Trung Quốc vào cấu trúc an ninh mới. Trong khi đó, Bắc Kinh thì chưa sẵn sàng thực hiện bất kỳ chế độ hạn chế nào và không ngừng mở rộng kho hạt nhân của mình.

START-3 khó có thể được khôi phục. Điều này đòi hỏi sự nhượng bộ của mỗi bên và rất nhiều công tác chuẩn bị. Mặc dù khó có thể chứng kiến một cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân chiến lược giữa Nga và Mỹ dưới hình thức như đã từng diễn ra vào cuối Chiến tranh Lạnh, nhưng sự phát triển của lực lượng hạt nhân chiến lược mà các bên hướng đến sẽ đi theo con đường cải thiện về chất, bao gồm cả việc đạt được những thành tựu kỹ thuật mới. Cuộc chạy đua vũ trang ở đây sẽ không diễn ra theo chiều rộng, mà theo chiều sâu - bằng cách cải thiện các đặc tính của vũ khí, hệ thống điều khiển và các thành phần khác.

Vấn đề kiểm soát hệ thống tên lửa tầm trung và tầm ngắn có vẻ còn khó khăn hơn. Nguy cơ triển khai hàng loạt tên lửa tầm trung và tầm ngắn của Mỹ ở châu Âu vẫn còn hiện hữu. Nhìn chung, Tổng thống Donald Trump đang quyết tâm xem xét lại mối quan hệ với các đồng minh châu Âu trong lĩnh vực an ninh. Việc trển khai các hệ thống mới đòi hỏi chi phí lớn mà không một quốc gia châu Âu nào có thể sẵn sàng chi trả. Song một bước đi như vậy có thể làm leo thăng căng thẳng; an ninh của châu Âu sẽ trở nên mong mạnh hơn do những động thái đáp trả không thể tránh khỏi từ Moscow. Bên cạnh đó, không loại trừ khả năng triển khai các hệ thống tương tự của Mỹ ở châu Á trong bối cảnh sự cạnh tranh có thể gia tăng giữa Mỹ và Trung Quốc. Triển vọng các bên quay trở lại Hiệp ước INF là rất thấp, có chăng cộng đồng quốc tế chỉ hy vọng vào việc các bên có thể tạm dừng triển khai các hệ thống như vậy ở một số khu vực nhất định.

Ở giai đoạn hiện tại, đối thoại giữa Moscow và Washington về lĩnh vực tên lửa và hạt nhân có rất ít triển vọng. Triều Tiên thực tế đã trở thành một cường quốc hạt nhân. Thời gian và cơ hội để các bên cùng nhau hành động nhằm phi hạt nhân hóa trên Bán đảo Triều Tiên đã mất. Quan hệ hợp tác Nga-Triều đang bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ. Tháng 6-2024, lãnh đạo hai nước đã ký kết Hiệp định Quan hệ Đối tác Chiến lược toàn diện, trong đó xác định an ninh-quốc phòng là một trong những trụ cột hợp tác quan trọng. Về vấn đề hạt nhân Iran, chính quyền Trump nhiệm kỳ đầu tiên (năm 2018) đã đơn phương rút khỏi Kế hoạch hành động chung toàn diện (JCPOA), được quy định trong Nghị quyết số 2231 của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc. Trong bối cảnh khủng hoảng trong quan hệ Nga-Mỹ, đã có sự xích lại gần nhau về mặt chính trị giữa Moscow và Tehran, điều này được cụ thể hóa bằng một thỏa thuận song phương mới. Hiện vẫn chưa có triển vọng nào cho ngoại giao đa phương trong vấn đề này.

Trong tương lai gần, vũ khí hạt nhân vẫn là yếu tố quan trọng nhất trong chiến lược quân sự của các nước lớn. Việc khởi động lại cấu trúc kiểm soát tên lửa hạt nhân theo định dạng Nga-Mỹ hoặc rộng hơn có vẻ rất khó xảy ra. Những người tham gia chủ chốt vẫn chưa nhận thấy rõ sự cần thiết của nó. Một khi không có thỏa thuận mới, các nước sẽ tiếp tục phát triển kho vũ khí hạt nhân cả về quy mô và chất lượng. Cộng đồng quốc tế sẽ chứng kiến một cuộc chạy đua hạt nhân khốc liệt nhằm gia tăng quyền lực giữa các nước lớn.

Hùng Anh (CTV)