Chuyển đổi cơ cấu cây trồng - những vấn đề đặt ra: “Bắt mạch” yếu kém

Những chuyển biến và hiệu quả kinh tế trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng (CĐCCCT) trên địa bàn tỉnh những năm qua là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, việc CĐCCCT trên địa bàn tỉnh vẫn còn nhiều hạn chế, thiếu bền vững. Những vấn đề hạn chế trong quá trình CĐCCCT đã, đang được ngành nông nghiệp và chính quyền các địa phương đề ra kế hoạch khắc phục, góp phần quan trọng để đẩy mạnh việc CĐCCCT theo hướng bền vững.

Diện tích chuyển đổi đất lúa kém hiệu quả kinh tế sang sản xuất nông nghiệp công nghệ cao tại xã Xuân Bái (Thọ Xuân). Ảnh: Hương Thơm

Vấn đề yếu kém đầu tiên và cũng là lớn nhất trong CĐCCCT đó là thiếu tính bền vững. Thực tế, sau CĐCCCT, mục tiêu về nâng cao hiệu quả kinh tế đã cơ bản đạt kế hoạch, với hầu hết diện tích sau CĐCCCT được Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh đánh giá cao gấp 2,5 đến 4 lần so với trước khi chưa chuyển đổi. Ngoài ra, trong quá trình thực hiện chuyển đổi, các địa phương thu hút doanh nghiệp đầu tư thực hiện liên kết sản xuất, bao tiêu sản phẩm cho bà con nông dân; đồng thời, kết hợp với tích tụ, tập trung đất đai, tạo vùng sản xuất quy mô lớn. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện chuyển đổi, nhiều địa phương mới làm tốt việc khảo sát, lựa chọn những cây trồng phù hợp với điều kiện, trình độ canh tác, bảo đảm hiệu quả kinh tế để đưa vào chuyển đổi, còn việc thu hút doanh nghiệp liên kết, bao tiêu sản phẩm cho những diện tích chuyển đổi vẫn còn hạn chế.

Từ năm 2015 đến nay, huyện Quảng Xương đã chuyển đổi được khoảng 800 ha đất trồng lúa và các diện tích sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả kinh tế sang các loại cây trồng đạt hiệu quả kinh tế cao hơn. Hầu hết diện tích sau CĐCCCT đều đạt hiệu quả kinh tế gấp 2 đến 3 lần so với trước kia. Tuy nhiên, diện tích đã được chuyển đổi chỉ có khoảng 200 ha/800 ha được sản xuất theo phương thức liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm với HTX và doanh nghiệp.

Theo tổng hợp của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, từ năm 2015 đến nay, toàn tỉnh đã chuyển đổi được hơn 45.000 ha đất trồng lúa, trồng mía, trồng sắn... kém hiệu quả kinh tế sang trồng các loại cây đạt hiệu quả kinh tế cao hơn. Nhờ CĐCCCT, diện tích cây trồng đạt hiệu quả kinh tế cao trên địa bàn tỉnh tăng nhanh. Điển hình như diện tích trồng rau, quả trên địa bàn tỉnh hiện đã phát triển được 50.600 ha rau, quả, tăng 12.168 ha so với năm 2015; cây ăn quả 21.680 ha, tăng 7.208 ha so với năm 2016. Tuy nhiên, diện tích cây trồng chuyển đổi được liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm với các doanh nghiệp khá khiêm tốn. Hiện, trên địa bàn tỉnh mới thu hút được khoảng 20 doanh nghiệp tham gia liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm rau, quả, với 219 chuỗi cung ứng an toàn và diện tích 8.560 ha, chiếm 17% diện tích sản xuất rau, quả của toàn tỉnh. Còn những diện tích được chuyển đổi sang trồng cây ăn quả hoặc chuyển đổi sang trồng lúa kết hợp với nuôi thủy sản thì gần như chưa thu hút được doanh nghiệp đầu tư liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm. Những năm qua, việc CĐCCCT tại các địa phương đa phần được thực hiện theo nguyên tắc chuyển đổi linh hoạt để khi cần có thể quay lại trồng lúa. Hơn nữa, diện tích sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả kinh tế lại nằm rải rác, nhỏ lẻ, nên chưa tạo được vùng sản xuất tập trung, quy mô lớn.

Tại huyện Hoằng Hóa, trung bình mỗi năm huyện chuyển đổi được khoảng 350 đến 400 ha diện tích đất sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả sang trồng các loại cây khác đạt hiệu quả kinh tế cao hơn. Tuy nhiên, chỉ có diện tích chuyển đổi sang trồng lúa, cá kết hợp được duy trì ổn định theo từng năm; còn lại chỉ được chuyển đổi theo hình thức linh hoạt theo vụ, theo năm. Vì vậy, sau nhiều năm thực hiện CĐCCCT, đến nay huyện vẫn chưa có diện tích chuyển đổi nào xây dựng được vùng sản xuất tập trung.

Tại các huyện miền núi, CĐCCCT gặp nhiều khó khăn hơn, như việc thu hút doanh nghiệp đầu tư liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm, hình thành vùng sản xuất tập trung, quy mô lớn, lựa chọn cây trồng... Khảo sát tại một số huyện miền núi, như: Lang Chánh, Ngọc Lặc, Như Thanh... cho thấy, trước khi xây dựng kế hoạch CĐCCCT, các địa phương đều thực hiện rà soát, thống kê những diện tích đất trồng lúa, trồng mía, đất vườn tạp có hiệu quả kinh tế thấp, diện tích không chủ động được nước tưới... Trên cơ sở đó, xây dựng kế hoạch, lựa chọn các cây trồng phù hợp để thực hiện chuyển đổi cho từng vùng, từng địa phương. Để bảo đảm hiệu quả kinh tế, một số địa phương đã mạnh dạn đưa vào gieo trồng những loại cây rau màu đạt hiệu quả kinh tế cao, phù hợp với nhu cầu của thị trường, như: bí xanh, ngô ngọt, khoai tây... Tuy nhiên, đây là những loại cây yêu cầu người sản xuất có trình độ thâm canh cao, cơ sở hạ tầng cần được đầu tư đồng bộ nhằm bảo đảm việc tưới, tiêu; trong khi đó, trình độ canh tác của người dân tại các huyện miền núi còn hạn chế, cơ sở hạ tầng thiếu và yếu, nhiều diện tích chưa chủ động được nước tưới... nên sản phẩm không đạt được năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế như dự tính. Cụ thể như tại Lang Chánh, sau hơn 5 năm thực hiện CĐCCCT, toàn huyện đã chuyển đổi được 115 ha đất trồng lúa, nhưng chỉ có khoảng 10% trên tổng diện tích được chuyển đổi nói trên là trồng các loại cây rau màu có giá trị kinh tế cao, như bí xanh, ớt... và một số loại cây rau màu khác. Diện tích còn lại được chuyển đổi sang trồng ngô thương phẩm, mía nguyên liệu, dứa... Chính vì vậy, hiệu quả kinh tế sau khi chuyển đổi còn hạn chế. Đến nay, trên địa bàn huyện vẫn chưa thu hút được doanh nghiệp nào đầu tư liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm cho bà con nông dân.

Theo đánh giá của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, hiện tại, diện tích trồng lúa, mía kém năng suất có độ dốc cao trên 15 độ ở các địa phương miền núi đa phần được chuyển sang trồng sắn và một số cây lâm nghiệp khác; còn với diện tích trồng lúa, mía trên vùng có độ dốc dưới 15 độ thì chủ yếu được chuyển đổi sang trồng dứa, sắn dây..., diện tích được chuyển đổi sang cây rau màu có giá trị kinh tế cao tại các huyện miền núi hiện chỉ chiếm khoảng hơn 10%. Do đó, hiệu quả kinh tế sau chuyển đổi chỉ tăng khoảng 15 đến 20% so với trước đây. Đối với vấn đề thu hút doanh nghiệp đầu tư liên kết và bao tiêu sản phẩm cho bà con nông dân vẫn khó khăn. Hiện, mới chỉ có một số huyện, như: Cẩm Thủy, Ngọc Lặc, Như Thanh là có một số mô hình CĐCCCT gắn với liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm.

Tìm hiểu về những cái khó khi doanh nghiệp tham gia vào CĐCCCT trên địa bàn tỉnh, chúng tôi được bà Lương Thủy Chung, Giám đốc Công ty CP Nông sản Thọ Chung, thị trấn Thọ Xuân, cho biết: Với tham vọng gây dựng được dự án sản xuất nông nghiệp tập trung, quy mô lớn và sản xuất theo chuỗi, năm 2015, công ty quyết định tìm kiếm cơ hội đầu tư trên địa bàn huyện Thọ Xuân. Quá trình đầu tư, được UBND huyện Thọ Xuân tạo điều kiện và đến nay công ty tham gia tích tụ, tập trung đất đai được 100 ha ở các xã: Xuân Hồng, Thọ Lâm, Xuân Bái, thị trấn Thọ Xuân. Toàn bộ diện tích nói trên được công ty chuyển đổi từ diện tích sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả kinh tế sang trồng cây ăn quả. Tuy nhiên, hiện tại công ty mới đầu tư cơ sở hạ tầng cho 30 ha đất được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất lâu dài tại thị trấn Thọ Xuân, còn 70 ha nằm ở các xã khác chỉ mới tiến hành trồng cây. Lý do khiến công ty chưa mạnh dạn đầu tư là bởi những diện tích nói trên được công ty tích tụ theo hình thức thuê đất công ích của xã với thời gian ngắn là 5 năm, nếu đầu tư nguồn vốn lớn thì khả năng thu hồi vốn trong thời gian ngắn là gần như không thể. Hơn nữa, do chưa được cấp quyền sử dụng đất, nên công ty không có điều kiện bảo đảm để vay vốn đầu tư sản xuất.

Theo ông Vũ Quang Trung, Phó Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh, những yếu kém, hạn chế trong CĐCCCT thời gian qua tập trung ở 3 vấn đề chủ yếu: Một là, việc CĐCCCT nhìn chung trên địa bàn tỉnh những năm qua mới cơ bản hoàn thành kế hoạch, mục tiêu về diện tích và nâng cao hiệu quả kinh tế, song tính bền vững còn thiếu và yếu. Việc CĐCCCT hiện vẫn sản xuất chạy theo nhu cầu của thị trường chứ không phải đi trước đón đầu, nên hiệu quả kinh tế chưa thực sự vượt trội. Hai là, việc thu hút doanh nghiệp đầu tư liên kết sản xuất và bao tiêu sản phẩm trên những diện tích được CĐCCCT còn chiếm tỷ lệ ít trên tổng diện tích đã được chuyển đổi, khiến việc tiêu thụ sản phẩm khó khăn, thiếu tính ổn định, bền vững. Ba là, hầu hết diện tích chuyển đổi chưa gắn với tích tụ, tập trung đất đai, nên chưa hình thành được vùng sản xuất tập trung quy mô lớn.

Trên cơ sở thẳng thắn nhìn nhận rõ những yếu kém trong quá trình thực hiện CĐCCCT, vấn đề cần thiết hiện nay là phải làm rõ, cụ thể những nguyên nhân. Đồng thời, hoạch định được các nhóm giải pháp đồng bộ, hiệu quả, từ đó xây dựng lộ trình CĐCCCT hiệu quả, bền vững trong giai đoạn tới.

Bài cuối: Cho một lộ trình bền vững.

Nhóm PV Phòng Kinh tế