30 năm Bản ghi nhớ Budapest và bài học của Ukraine

Hôm nay (5/12/2024) đánh dấu 30 năm Bản ghi nhớ Budapest có hiệu lực, theo đó Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân để đổi lấy sự đảm bảo toàn vẹn lãnh thổ từ Nga, Hoa Kỳ và Vương quốc Anh. Tuy nhiên, năm 2014 Nga sáp nhập Crimea, tấn công Donbas và 8 năm sau đó tấn công Ukraine.

Tổng thống thứ hai của Ukraine, Leonid Kuchma, ký Bản ghi nhớ Budapest dưới sự bảo lãnh của Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton và các nhà lãnh đạo khác. Ảnh: Getty Images.

Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân

Sau khi Liên Xô tan rã, Ukraine có một đội quân hùng mạnh và kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba trên thế giới. Điều này gây ra mối lo ngại cho phương Tây do Hoa Kỳ dẫn đầu. Vào đầu những năm 1990, quan điểm của Washington và Moscow hiếm khi trùng khớp, nhưng cả hai đều muốn Ukraine trở thành một quốc gia phi hạt nhân.

Kiev liên tục bị gây sức ép phải loại bỏ đầu đạn hạt nhân. “Cả tổng thống Hoa Kỳ Clinton và Phó Tổng thống Gore đều nói rằng nếu Ukraine làm khác đi, họ sẽ áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế và các biện pháp trừng phạt khác. Làm sao Ukraine, vừa mới ra đời, có thể ngay lập tức trở thành mối đe dọa đối với châu Âu và thế giới”, tổng thống đầu tiên của Ukraine, Leonid Kravchuk nói trong 1 cuộc phỏng vấn.

Ngày 14/1/1994, một tuyên bố chung đã được Kravchuk, các nhà lãnh đạo Hoa Kỳ và Nga - Bill Clinton và Boris Yeltsin - đưa ra về việc loại bỏ vũ khí hạt nhân chiến lược và Moscow đồng ý về nguyên tắc đối với một số khoản bồi thường.

Chưa đầy một năm sau, vào ngày 5/12/1994, tổng thống tiếp theo của Ukraine, Leonid Kuchma, đã ký một bản ghi nhớ về bảo đảm an ninh tại Budapest, Hungary, liên quan đến việc Ukraine gia nhập Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân. Sau đó, Pháp và Trung Quốc đã tham gia Bản ghi nhớ Budapest.

Theo tài liệu, Ukraine đã từ bỏ kho vũ khí hạt nhân của mình, trong khi Hoa Kỳ, Nga và Vương quốc Anh cam kết tôn trọng nền độc lập và biên giới của Ukraine, không sử dụng vũ lực (hoặc thậm chí đe dọa sử dụng vũ lực), không gây sức ép kinh tế và không thực hiện bất kỳ hành động nào vi phạm chủ quyền của Ukraine.

Ukraine hoàn thành nghĩa vụ của mình vào ngày 2/6/1996, chính thức mất đi vị thế cường quốc hạt nhân. Theo nhiều ước tính khác nhau, Ukraine đã từ bỏ 1.500 đến 2.100 đầu đạn chiến lược và 2.800 đến 4.800 đầu đạn chiến thuật.

Bill Clinton, Boris Yeltsin và Leonid Kravchuk sau tuyên bố chung tại Moscow, năm 1994. Ảnh: RBC.

“Theo tôi, đây là một trong những câu chuyện dối trá đáng chú ý nhất trong lịch sử hiện đại của nhân loại”, Mykhailo Podolyak, cố vấn cho người đứng đầu Văn phòng Tổng thống Ukraine cho biết.

Yurii Kostenko, Bộ trưởng Bộ Bảo vệ Môi trường và An toàn Hạt nhân trong những năm 1990, tin rằng câu hỏi đúng cần đặt ra không phải là “Liệu Ukraine có thể giữ vũ khí hạt nhân không?” mà là “Tại sao họ không nhận được gì đáp lại?” “Chỉ khi đầu đạn hạt nhân cuối cùng rời khỏi Ukraine vào tháng 6/1996, chúng ta mới trở nên không còn hấp dẫn đối với phương Tây. Và có gì để lấy từ Ukraine? Nền kinh tế hoạt động theo Nga, và mọi đề xuất từ ​​Hoa Kỳ đều bị từ chối”, ông nói trong một cuộc phỏng vấn.

Theo ông, Hoa Kỳ khi đó đã đưa ra một lựa chọn giải trừ vũ khí khác: xử lý urani và plutonium làm giàu thành nhiên liệu cho các nhà máy điện hạt nhân. Hoa Kỳ đã sẵn sàng tài trợ cho dự án này. Nếu điều này xảy ra, ông ước tính rằng nhiên liệu sẽ đủ cho đến ngày nay.

Tại sao Bản ghi nhớ Budapest không có hiệu lực

Vào những năm 1990, có vẻ như không ai muốn tấn công Ukraine. Ngay cả Vladimir Putin, sau khi lên nắm quyền, đã nhiều lần nhấn mạnh rằng ông tôn trọng biên giới của quốc gia láng giềng. "Chúng tôi không muốn chiếm Crimea, đó là sự ngu ngốc. Nếu chúng tôi bắt đầu lấy đi thứ gì đó của ai đó, chúng tôi sẽ bị lấy đi thứ gì đó của mình", ông nói.

Tuy nhiên, ngay khi Ukraine cố gắng thoát khỏi cái bóng của cái gọi là Big Brother, thì đã có sự thay đổi. Những người ký Bản ghi nhớ Budapest đã không đứng về phía Ukraine khi Nga chiếm đóng Crimea và sau đó là tấn công Donbas.

Các nhà lãnh đạo phương Tây không có khả năng hoặc không muốn bảo vệ Ukraine, được cho là do sự khác biệt trong việc hiểu ý nghĩa và tầm quan trọng của Bản ghi nhớ Budapest. Bên cạnh đó, văn bản này không phải chịu sự phê chuẩn của các quốc hội nhưng vẫn là một hiệp ước quốc tế đầy đủ. Nhưng không có bất kỳ cơ chế nào để đảm bảo an ninh. Trên thực tế, toàn bộ bộ công cụ đã được thu gọn lại thành các cuộc tham vấn, trong đó Nga, vì những lý do hiển nhiên, không có ý định tham gia.

Các quan chức Ukraine và Hoa Kỳ tại hầm chứa tên lửa của Quân đoàn tên lửa số 43, Pervomaisk, năm 1994. Ảnh: dtra.mil

Bài học cho Ukraine?

Sẽ hợp lý khi cho rằng chỉ là vấn đề thời gian trước câu hỏi liệu Ukraine có nên tiếp tục là một quốc gia phi vũ khí hạt nhân hay không nếu các bên ký kết khác đã bỏ qua Bản ghi nhớ Budapest.

Vài ngày trước cuộc chiến với Nga, tại Hội nghị An ninh Munich, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy đã nhắc nhở phương Tây về các đảm bảo an ninh nhận được khi từ bỏ kho vũ khí hạt nhân.

“Chúng tôi không có những vũ khí đó, và chúng tôi cũng không có an ninh. Chúng tôi cũng không có một phần lãnh thổ của nhà nước mình... Bản ghi nhớ Budapest không có hiệu lực, và tất cả các giải pháp đều bị đặt dấu hỏi,” ông nói.

Vào mùa thu năm 2024, tại một cuộc họp báo ở Brussels, Zelenskyy đã đưa ra chi tiết về cuộc trò chuyện với Donald Trump, khi đó là ứng cử viên cho chức tổng thống Hoa Kỳ. Cụ thể, ông nói rằng các thỏa thuận giữa các đối tác của Ukraine theo Bản ghi nhớ Budapest và Nga không có hiệu lực, nhưng không có cường quốc hạt nhân nào trong số này phải chịu thiệt hại.

“Ai đã từ bỏ vũ khí hạt nhân? Tất cả? Không. Một trong số họ. Ai? Ukraine. Ai đang trong cuộc chiến ngày nay? Ukraine... Và trong một cuộc trò chuyện với Donald Trump, tôi đã nói với ông ấy rằng chúng ta có một lối thoát. Hoặc là Ukraine sẽ có vũ khí hạt nhân, và sau đó nó sẽ là quốc phòng của chúng ta, hoặc chúng ta phải có liên minh,” Zelenskyy nói. Sau đó, ông và các thành viên trong nhóm giải thích rằng việc gia nhập NATO là ưu tiên.

Rốt cuộc, không khó để hình dung hậu quả của việc Ukraine có vũ khí hạt nhân, vì các đối tác phương Tây có thể từ chối hỗ trợ Ukraine.

Khi Hoa Kỳ gây sức ép buộc Kiev phải loại bỏ kho vũ khí hạt nhân của mình, Nga được coi là đối tác đáng tin cậy hơn trong quan điểm của phương Tây. Tuy nhiên, 30 năm sau, Nga đã đe dọa tấn công hạt nhân vào các trung tâm ra quyết định ở Ukraine.

Bộ ngoại giao Ukraine cho rằng Bản ghi nhớ Budapest năm 1994 cho thấy sự thiển cận trong việc ra quyết định về an ninh chiến lược. Đồng thời đóng vai trò như lời nhắc nhở đối với các nhà lãnh đạo hiện tại của cộng đồng Euro-Đại Tây Dương rằng việc xây dựng một cấu trúc an ninh châu Âu bằng cách đánh đổi lợi ích của Ukraine chắc chắn sẽ thất bại.

Theo truyền thông Ukraine, câu chuyện về Bản ghi nhớ Budapest là một bài học. Với các cuộc đàm phán về tương lai hòa bình với Nga, Kiev cần đạt được không chỉ những đảm bảo cụ thể mà còn cả các cơ chế hiệu quả để thực thi. Nếu không, nền hòa bình của Ukraine cũng sẽ phải chịu chung số phận với Bản ghi nhớ Budapest.

TD