Trở về xứ Thanh

Tôi gọi là trở về vì đây là nơi tôi được sinh ra trong đợt cán bộ miền Nam tập kết ra Bắc năm 1954. Tôi được nuôi dưỡng trong các nhà dân Sầm Sơn chỉ một năm là ba mẹ đưa tôi ra Hà Nội nơi ba mẹ tôi công tác ở Báo Nhân Dân. Nhưng từ đó tôi vẫn luôn hướng về Thanh Hóa nơi tôi được sinh ra bằng những tình cảm đặc biệt đối với nơi chôn nhau cắt rốn.

Nhà báo Huỳnh Dũng Nhân trong một chuyến trở về xứ Thanh.

Sau này mỗi lần đi tàu hỏa qua cầu Hàm Rồng tôi luôn cố gắng chụp vài tấm hình kỷ niệm. Bạn bè đồng nghiệp thân thiết của tôi có nhiều người xứ Thanh. Có lần anh Phạm Minh Thiệu, Tổng Biên tập Báo Thanh Hóa trước kia vào họp mặt cộng tác viên phía Nam và anh mời cả tôi, giới thiệu tôi là một người con được sinh ra ở Thanh Hóa. Sau này tôi đi dạy các lớp báo chí tôi cũng hay tụ tập “chát chít” với sinh viên quê Thanh Hóa. Tôi yêu chữ Xứ. Phải hội tụ nhiều tinh hoa giá trị kinh tế xã hội truyền thống lâu năm mới được gọi là Xứ, như: xứ Nghệ, xứ Đoài, xứ Thanh... Tôi đi qua Thanh Hóa thì nhiều nhưng thực sự được đến và ở lại Thanh Hóa rất ít. Khi còn là phóng viên Báo Lao Động tôi cũng đôi lần đi dự hội nghị ở Sầm Sơn. Năm 1995 tôi đến Thanh Hóa có chủ đích là đi thăm bệnh viện, nơi mình được sinh ra. Tôi và một anh bạn đi xuyên Việt từ Sài Gòn ra Hà Nội bằng xe gắn máy. Nhờ thế tôi mới đến được tận bệnh viện để chụp hình. Một số nhân viên bệnh viện thấy tôi chụp hình cái cổng bệnh viện thì có vẻ ngạc nhiên lắm.

Chắc họ không biết rằng… Năm 1954 có sự kiện 140.000 cán bộ, chiến sĩ miền Nam tập kết ra Bắc theo Hiệp định Giơ-ne-vơ. Trong số đó có 1.869 thương bệnh binh, 47.346 cán bộ, chiến sĩ, 5.922 học sinh, sinh viên, 1.443 gia đình cán bộ. Họ đã được các tàu của Ba Lan, Liên Xô đưa ra tập kết ở Thanh Hóa. Địa điểm đầu tiên tập kết là cảng Lạch Hới, xã Quảng Tiến, Sầm Sơn (nay là TP Sầm Sơn). Các cán bộ miền Nam sau mấy ngày hải trình mệt lả vì say sóng đã được đồng bào Thanh Hóa đón tiếp nồng hậu và chu đáo. Cán bộ tập kết được chia ra ở nhà dân hay ở các lán dài hàng trăm mét, được phát chăn bông, thuốc men, đường sữa. Trong thời gian này họ được học tập và sau đó chia về các ngành, các tỉnh trong khắp nước, trở thành một lực lượng bổ sung cho đội ngũ cán bộ các ngành để vài năm sau trở lại chiến đấu trên chiến trường miền Nam. Tôi cũng là con em cán bộ miền Nam tập kết nhưng không hề được nằm ở bất cứ mục nào trong danh sách đó. Đơn giản là vì tôi khi ấy đang còn trong bụng mẹ. Mẹ tôi tập kết trên chuyến tàu dành cho cán bộ, vừa dắt anh trai tôi lúc đó mới 3 tuổi, vừa ì ạch mang cái bầu (trong đó là tôi) rất vất vả. Khi đến Sầm Sơn mấy tháng sau thì mẹ tôi chuyển dạ. Mọi người phải cáng mẹ tôi lên bệnh viện ở thị xã Thanh Hóa. Sau này mẹ tôi kể lại đó là một đêm tháng 3 rất lạnh, không điện, không đồng hồ nên không biết chính xác là mấy giờ.

Cuối năm 1954 ba mẹ tôi cùng đi tập kết ra Bắc tại cửa sông Ông Đốc, được sống trong không khí hòa bình tự do suốt những ngày chờ lên đường. Sau này tôi thường nói đùa rằng tôi cũng đi tập kết ra Bắc như ai… Còn ba tôi thì lúc đó là thư ký tòa soạn Báo Nhân Dân miền Nam của sếp Trần Bạch Đằng, phải tập kết trên chuyến tàu cuối cùng. Trong số hàng vạn cán bộ, chiến sĩ miền Nam lúc ấy ra đi tập kết, lòng đầy tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, nhưng sự thật cũng rất nhiều người nghĩ rằng không đời nào kẻ thù chịu nghiêm túc thực hiện hiệp định. Nhiều người đã mang theo một nhúm đất của quê hương mình trong quân trang ra Bắc tập kết. Có người thắc mắc về chuyện đi ở thì được giải thích: Đi hay ở cũng là vì Tổ quốc. Đi thì được gần với Trung ương, miền Bắc XHCN, ở thì gắn bó với quê hương tiếp tục chiến đấu. Đi là để trở về chứ không phải để chia ly. Bác Tư Hà, một cán bộ cách mạng lão thành ở sông Đốc đã có một đúc kết ngắn gọn. Lúc đó có 3 sự hy sinh, đó là hy sinh xương máu, hy sinh sức lực và hy sinh tình cảm. Đang thắng lợi thì phải chia tay miền Nam, chia tay người thân tập kết ra Bắc. Trong cái oai hùng ngày ấy phải đâu không có nước mắt? Nhà thơ Nguyễn Bính từng theo đoàn quân Nam tiến sau đó tập kết ra Bắc đã viết “Sao Hôm như mắt em ngày ấy, rớm lệ nhìn tôi bước xuống tàu”… và “Trời còn có bữa sao quên mọc. Anh chẳng đêm nào không nhớ em”. Đất nước ta có mấy lần có những biến động dân số vì điều kiện lịch sử kinh tế - xã hội, như cuộc Pháp đưa dân vào Nam làm phu cao su, thời kỳ Nam tiến của bộ đội ta thời kháng chiến chống Pháp, đợt di cư của đồng bào miền Bắc vào Nam năm 1954, đợt tập kết theo Hiệp định Giơ-ne-vơ và cuối cùng là sau đợt tổng tiến công và toàn thắng của quân dân ta năm 1975… thì trong đó, đợt tập kết năm 1954 có lẽ mang nhiều dấu ấn lịch sử và sự biến động về gia đình, về tình cảm riêng tư của con người nhất. Ai cũng mong mỏi ngày chiến thắng để trở về và họ đã làm tất cả để trở về. Có lẽ không ai đếm được có bao nhiêu đứa trẻ ra đời trên đất Bắc khi ấy được đặt tên là Hoài Nam, Hoài Trung, là Hòa Bình, Chiến Thắng… Từ sự kiện tập kết ra Bắc này mà có một đội ngũ học sinh miền Nam trở thành cán bộ, chiến sĩ cốt cán, một số đã trở về Nam chiến đấu, có nhiều người trong lớp chiến sĩ ấy được Nhân dân miền Nam giao trọng trách: “Con ra thưa với Bác Hồ, Việt Nam chỉ một lá cờ vàng sao” nay đã đảm đương những trọng trách của đất nước. Hồi đó ba mẹ tôi đã định đặt tên tôi là Xuyên Việt, để ghi nhớ chuyến đi tập kết từ Nam ra Bắc đó, nhưng không hiểu vì sao không đặt nữa. Sau này tôi lại đặt tên con trai tôi là Xuyên Việt để nhớ về những chuyến đi tác nghiệp bằng xe máy xuyên Việt của tôi cũng như để nhớ về một phần kỷ niệm của gia đình và một sự kiện truyền thống không thể nào quên của đất nước.

Khoảng 20 năm trước tôi cũng có một chuyến đi dạy ở Thanh Hóa. Một chuyến đi không thể nào quên được vì hôm đó chỉ một ngày mà tôi có mặt ở… 4 tỉnh. Buổi sáng tôi từ Điện Biên bay về Hà Nội. Báo Thanh Hóa cho xe lên sân bay Nội Bài đón về Thanh Hóa. Buổi chiều tổ chức lớp tập huấn. Rồi lại quay về Hà Nội ngay và tối hôm đó tôi đã bay về Sài Gòn. Các nhà báo Viên Lan Anh, Quỳnh Thanh, Nguyễn Thị Thương… hôm vừa rồi gặp tôi còn nhắc kỷ niệm lớp tập huấn cấp tốc 20 năm trước… Nhân dịp tôi ra Thanh Hóa dạy lớp tập huấn nghiệp vụ báo chí do Hội Nhà báo Thanh Hóa tổ chức tháng 10-2022, tôi mới có dịp về lại nơi tôi sinh ra lần nữa. Thanh Hóa bây giờ quá đẹp. Các cô gái cũng rất trắng trẻo, xinh xắn. Người Thanh Hóa có chút Bắc chút Trung, tinh tế và thanh tao. Hôm đi máy bay từ Sài Gòn ra Thanh Hóa, tôi ngồi gần mấy người quê Thanh Hóa, tôi có hỏi họ “đặc tính của người Thanh Hóa là gì?“. Họ nghĩ một lúc rồi trả lời: “là … cái gì cũng có một tý”… Nói xong họ cười phá lên, vui vẻ. Khi về Thanh Hóa lần này, tôi thật may mắn khi bạn cùng trường báo chí với tôi 40 năm trước, nhà báo Lê Quỳnh Thanh (Báo Thanh Hóa - đã nghỉ hưu) cùng em trai là Lê Trung Anh đã đưa tôi ra tận Cảng Hới Sầm Sơn - nơi những chiếc tàu Ba Lan đưa cán bộ miền Nam tập kết cập bến năm xưa. Cảng Hới bây giờ cũng thuyền vào tàu ra tấp nập như sông Đốc Cà Mau. Nhưng tại Cảng Hới hôm nay đã có một điểm nhấn mới. Đó là cụm tượng đài Khu lưu niệm đồng bào, cán bộ, chiến sĩ và học sinh miền Nam tập kết ra Bắc có quy mô hơn 40.000m2. Khu A của công trình có diện tích gần 13.600m2, gồm: tượng đài con tàu tập kết và phù điêu lớn hình cánh cung, cùng nhà trưng bày hiện vật... Tôi đã được đến Cảng Hới vào một chiều hoàng hôn vừa tắt, lúc Sầm Sơn vừa lên đèn lung linh. Trong lòng tôi rưng rưng xúc động. Thế là hôm nay tôi đã đến được cả hai nơi điểm đầu là sông Đốc Cà Mau và điểm cuối là Sầm Sơn Thanh Hóa, những nơi diễn ra sự kiện tập kết lịch sử của cán bộ miền Nam tập kết năm 1954. Tự nhiên tôi lại nhớ về tuổi thơ của mình ở Hà Nội những năm 70 của thế kỷ trước. Hồi ấy cứ mỗi sáng chủ nhật trên loa phóng thanh lại vút lên tiếng hát của danh ca Trung Kiên với bài Tiếng hò Sông Mã… “Chờ gió lên đưa thuyền về…” một bài hát đi cùng năm tháng về quê hương Thanh Hóa mà tôi không bao giờ quên.

Bài và ảnh: Huỳnh Dũng Nhân