Độc đáo tranh thờ của người Dao quần chẹt Cẩm Thủy

Mỗi dân tộc trên dải đất xứ Thanh đều có nét văn hóa đặc sắc riêng. Với người Dao quần chẹt Cẩm Thủy, từ lâu những bức tranh thờ đã trở thành vật thiêng và được gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa độc đáo trong đời sống tinh thần và tâm linh của dân tộc mình.

Ông Triệu Hùng Cường là người tâm huyết gìn giữ tranh thờ – vốn quý của dân tộc Dao.

Có dịp về thôn Thạch An, xã Cẩm Liên (Cẩm Thủy), chúng tôi được biết tới ông Triệu Hùng Cường là một trong số ít người dân tộc Dao ở Thanh Hóa và người Dao trong cả nước tâm huyết với việc vẽ tranh thờ, nhằm lưu giữ, bảo tồn những tư liệu, văn hóa tín ngưỡng của người Dao.

Nơi vẽ tranh của ông Cường là một căn phòng riêng trong nhà. Phụ nữ trong nhà rất ít khi được vào phòng vẽ tranh, người lạ thì càng không được vào, bởi người Dao quan niệm tranh thờ là vật thiêng, không phải ai xem vào lúc nào cũng được, mà phải vào đúng ngày hành lễ, thầy cúng làm lễ báo cáo xin phép tổ tiên mới được mở ra.

Ông Cường đã có thâm niên 11 năm theo nghề vẽ tranh thờ. Ông học được những nét vẽ cơ bản từ người thầy của mình rồi thành ra đam mê theo đuổi nghề lúc nào không hay. Mặc dù vẽ tranh thờ không dễ, nhiều lần thất bại, phải vẽ đi, vẽ lại, nhưng với mong muốn lưu giữ nét văn hóa truyền thống của dân tộc mình, ông Cường đã vẽ thành công và thấu hiểu được giá trị cốt lõi qua mỗi bức tranh vẽ. Vì vậy, ông đã lột tả được cái “thần” của nó, để tạo nên một bức tranh thờ đẹp và có hồn, vừa đảm bảo tính uy nghiêm, vừa có tính nghệ thuật.

Nhìn kỹ vào từng bức tranh, chúng ta thấy người vẽ đã phải rất tỉ mỉ trong từng khâu, như: Chọn giấy, bút, màu... Nhất là công đoạn phối màu, bố cục làm sao cho cân xứng, hài hòa các yếu tố trong tổng thể bức tranh, đòi hỏi sự khéo léo, kiên trì không phải ai cũng có thể làm được. Đặc biệt, khi vẽ phải tập trung cao độ sức lực, tinh thần và trí tuệ, trong bối cảnh không gian và thời gian tĩnh lặng cần thiết. Đó cũng chính là cách tôn trọng thần linh, mang tới cho các vị thần trong bức tranh vẻ uy nghi, linh thiêng.

Theo ông Cường, người Dao ở đây thường thờ các bộ tranh như: Tam Thanh đại đường, Hành sư, Sò phảng... Mỗi bộ tranh lại mang những ý nghĩa, sắc thái biểu đạt khác nhau, song phổ biến nhất vẫn là bộ Tam Thanh đại đường, gồm 12 bức tranh lớn vẽ 120 binh lính và 4 bức tranh nhỏ vẽ Tứ trực công tào. Nổi bật trong bộ tranh Tam Thanh đại đường có ba vị thần tiên tối cao của Đạo giáo là: Nguyên Thủy Thiên Tôn (thần cai quản trên trời), Đạo Đức Thiên Tôn (thần cai quản cõi âm) và Linh Bảo Thiên Tôn (cai quản trần gian). Ba vị thần này có khi được vẽ chân dung, đứng độc lập ở từng bức tranh, cũng có khi được vẽ chung với các vị thần linh khác, nhưng luôn ở vị trí trung tâm, là chủ thể trong các bộ tranh của người Dao. Còn các vị thần ít quyền năng hơn thì được vẽ đơn giản, kích thước nhỏ hơn.

Màu sắc trong tranh thờ thường là màu nước, trong đó các gam màu chủ đạo là vàng, xanh, đỏ, trắng, đen. Tranh thờ của người Dao được lưu giữ qua nhiều đời, nên người Dao thường sử dụng giấy dó để vẽ, vì loại giấy này có độ dai bền, tuổi thọ cao. Kỹ thuật vẽ tranh thờ của người Dao được coi là nghệ thuật đặc sắc, cho nên việc làm tranh thờ không thể làm nhanh và nhiều. Thông thường, để vẽ một bộ tranh mất khoảng 1 - 2 tháng. Vì vậy, để đảm bảo cho bức tranh đạt đến trình độ nhất định, ông Cường chỉ nhận vẽ tranh trong khả năng của mình. Tranh thờ của ông Cường đã được cộng đồng người Dao ở nhiều địa phương trong tỉnh, trong cả nước biết đến và tìm mua. Nhiều nơi cũng đã sở hữu và trưng bày bộ tranh thờ của ông.

“Tranh thờ của người Dao thể hiện quan niệm của con người về vũ trụ, lịch sử cội nguồn cũng như các mối quan hệ giữa con người với vũ trụ, thần linh và những ước vọng trong cuộc sống. Theo quan niệm của người Dao, thần linh có quyền năng vô song, bảo trợ cho cuộc sống con người. Vì thế, người Dao luôn cầu mong những điều tốt đẹp đến với họ và gửi gắm đến thần linh qua những bức tranh thờ. Các bộ tranh thờ đều giáo dục con người sống đoàn kết, thương yêu, giúp đỡ lẫn nhau cũng như ý thức vươn lên trong cuộc sống. Mỗi bộ tranh thờ luôn gắn liền với cuộc đời mỗi người Dao, từ khi sinh ra đến khi chết và để lại từ đời này sang đời khác, như một vật báu gia truyền” - ông Cường chia sẻ.

Thầy cúng Bàn Văn Phòng, người am hiểu về tranh thờ ở thôn Thạch An cho hay: “Người Dao thờ cúng Bàn vương (thủy tổ của người Dao), thờ cúng tổ tiên và thờ các vị thần linh với mong muốn có một cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Đối với người Dao, tranh thờ chiếm lĩnh một vị trí quan trọng, nhất là trong những ngày lễ lớn như: Lễ cấp sắc, tết nhảy, tang ma... Bởi vậy, người Dao không treo tranh hàng ngày ở trong nhà, mà chỉ khi tiến hành nghi lễ họ mới treo tranh thờ lên, thực hiện lễ xong lại cuộn tranh cất đi”.

Ông Vũ Xuân Phúc, Trưởng Phòng Văn hóa và thông tin UBND huyện Cẩm Thủy cho biết: “Chính quyền địa phương và cơ quan chức năng luôn tạo điều kiện tốt nhất để giữ gìn, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Dao. Huyện sẽ tiếp tục có những chính sách khuyến khích đồng bào dân tộc Dao gìn giữ, bảo tồn và phát huy nét đẹp văn hóa độc đáo này. Chẳng hạn như hỗ trợ nghệ nhân mở lớp truyền dạy kỹ năng vẽ tranh thờ nhằm tìm nguồn kế cận...”.

Bên cạnh tranh thờ, người Dao quần chẹt Cẩm Thủy còn có chữ viết, trang phục và các lễ tục tín ngưỡng tâm linh đặc sắc khác. Mỗi nét văn hóa độc đáo ấy không tách rời mà luôn có sự giao thoa, ảnh hưởng lẫn nhau. Bởi đó là “quốc hồn” của người Dao, mà thiết nghĩ bất kỳ ai trong số họ cũng đều cảm thấy tự hào và có trách nhiệm để làm sao cho vốn quý ấy ngày càng có giá trị và sức sống lâu bền với thời gian.

Bài và ảnh: Nguyễn Ngọc