Tết ở làng tôi và nhà tôi

Tết sum vầy. Ảnh: P.N

Hầu như tất cả mọi thành viên của những gia đình “ăn đụng” đều có mặt tại cuộc mổ lợn, để được chứng kiến và hòa mình vào không khí hồ hởi của sự kiện chỉ xảy ra một lần trong năm này.

Hồi lên chín lên mười, điều ao ước lớn nhất hàng năm của tôi là tết. Tôi chẳng có ao ước gì khác ngoài tết. Tết là được mặc quần áo mới. Tết là được nghỉ học. Tết là được chơi bời thỏa sức, tha hồ đánh dồi, đánh đáo. Tết chẳng những được ăn no mà còn được ăn ngon. Mấy ngày tết lại không bị bố mẹ mắng mỏ, đánh đập lại càng không. Vì theo phong tục, tập quán, đó là những thứ phải kiêng trong ba ngày tết, bằng không sẽ bị xúi quẩy cả năm...

27 tết cả làng mổ lợn

Làng tôi thường được xã cho phép mổ lợn vào ngày 27 tết. Có thể nói ngày 27 tết, ngày cả làng mổ lợn, là ngày không khí tết nhộn nhịp trong làng. Khoảng bốn giờ sáng, cuộc sát sinh quy mô toàn làng bắt đầu. Tiếng lợn kêu eng éc đồng loạt vang lên mọi nơi khắp chốn trong làng. Hàng chục chú lợn hôm nay hiến thân cho làng, cho dù trước đó chúng không hề hay biết về “sứ mạng cao cả” này của mình. Chỗ nào có tiếng lợn kêu là y rằng ở đó có đông người đang tụ tập. Hầu như tất cả mọi thành viên của những gia đình “ăn đụng” đều có mặt tại cuộc mổ lợn, để được chứng kiến và hòa mình vào không khí hồ hởi của sự kiện chỉ xảy ra một lần trong năm này.

Mâm cỗ ngày tết. Ảnh: P.N

Khoảng bảy giờ sáng ngày 27 tết, khắp làng vang lên thứ âm thanh nghe sướng tai, kết cục của những tiếng kêu “eng éc” trước đó mấy giờ. Đó chính là “giai điệu giã giò”. Cả làng râm ran, rộn ràng những âm thanh “bốp bốp, cốp cốp” mà mỗi chiếc cối đá là một “nhạc cụ” và mỗi người nông dân với đôi tay cơ bắp là một “nhạc công”. Bố tôi cũng là một “nhạc công” như vậy. Mẹ tôi đảm đương “thi công” món giò “hổ lốn” mà ở nơi khác người ta gọi là “giò thủ”, hay “giò xào”. Làm giò hổ lốn không đòi hỏi cơ bắp như giò nạc, nhưng phải làm đúng “quy trình”, phải tẩm ướp cầu kỳ, phải nấu xào đúng cách và đúng lửa. Còn một món thịt nữa thường không thể thiếu trong dịp tết, món tôi cực thích, thích đến tận bây giờ, đó là món thịt đông. Mẹ tôi thường nấu thịt đông bằng chân giò và thủ lợn, những loại thịt dễ đông kết. Thịt phải đông tự nhiên mới ngon. Nghĩa là trời lạnh đủ độ cho thịt tự đông, chứ không phải đông nhờ tủ lạnh như bây giờ. Thịt đông giàu đạm, ăn không ngán ngấy, ăn với dưa hành thì khỏi phải nói.

Bánh chưng dài, bánh chưng vuông

Ai cũng biết, bánh chưng là món “bánh vua” ngày tết. Tết mà không có bánh chưng thì không thể gọi là tết. Từ bao đời nay, trên toàn cõi Việt Nam bánh chưng là món bánh truyền thống trong ngày tết, cho nên mới có câu: “Thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ/ Cây nêu tràng pháo bánh chưng xanh”.

Cùng là bánh chưng nhưng tên gọi mỗi miền một khác. Miền Nam gọi là bánh tét (thon, tròn, dài), còn miền Bắc gọi là bánh chưng (vuông). Miền Trung thì có cả hai - bánh tét và bánh chưng. Thanh Hóa, một tỉnh thuộc Bắc miền Trung, cũng vậy. Những năm tôi còn nhỏ, sống ở làng, ngày tết làng tôi chủ yếu gói loại bánh chưng được gọi là “bánh chưng dài nhân đậu xanh”, giống bánh tét của miền Nam. Bánh chưng vuông có gói, không nhiều, nhưng bánh nhỏ, gọi là bánh chưng con, to bằng cái bát ăn cơm, dành làm quà ngày tết cho trẻ con trong nhà. Bây giờ về làng hầu như tôi không thấy người ta gói bánh chưng dài như ngày trước nữa, mà chủ yếu gói bánh chưng vuông, bánh to, nhân thịt và đậu như ngoài Bắc.

Những năm 40, 50, 60 của thế kỷ trước, nhà tôi thường nấu bánh chưng vào ngày 28 tết. Ngày này là “ngày bánh chưng” của gia đình tôi, ban ngày gói bánh, ban đêm nấu bánh, đầu sáng vớt bánh.

Nguyên liệu chính cho bánh chưng là nếp cái hoa vàng đã được sàng sảy cẩn thận. Tối hôm trước mẹ tôi đổ gạo vào nồi ngâm nước cho gạo nở ra. Sáng hôm sau vớt gạo vào chiếc rá to, ướp gạo với muối cho bánh thêm đậm, không bị nhạt. Đậu xanh đãi sạch vỏ, cho vào chõ đồ lên cho chín nhuyễn rồi đổ ra rá cho nguội. Bố tôi ra vườn chặt một ít tàu lá chuối hột, chọn những tàu lá xanh, đẹp, lành lặn, không rách, rồi đem hơ nhẹ trên lửa rơm cho lá thêm dai. Lạt giang chẻ từ mấy hôm trước, đã được ngâm nước cho mềm, cùng lá chuối được lau sạch đặt sẵn trong chiếc nong to.

Suốt cả buổi tôi ngồi bên chiếc nong to xem bố mẹ tôi, cả ông nội tôi nữa, gói bánh. Lá chuối xanh, gạo nếp trắng toát, đậu xanh vàng ngậy, vừa nhìn tôi đã thấy thích mắt. Tay ông nội tôi gói bánh thoăn thoắt, tay bố tôi buộc lạt nom rất chuyên nghiệp, tay mẹ tôi múc gạo rải đều thành “luống” dài trên những mảnh lá chuối đã bày sẵn. Mỗi người thao tác phần công việc của mình. Những chiếc bánh chưng tròn, dài, xinh xắn, lần lượt hiện ra dưới những bàn tay thành thạo của ông nội và bố mẹ tôi, cho dù mỗi năm chỉ “xắn tay gói bánh” có một lần. Tôi nóng lòng chờ đoạn cuối của cuộc gói bánh. Vì ông nội đã hứa với tôi là sẽ gói riêng cho tôi một chiếc bánh chưng vuông con. Tôi hầu như không chớp mắt khi nhìn tay ông nội múc một ít gạo nếp đổ vào lá chuối, tiếp nữa vo tròn một cục đậu xanh bằng quả táo đặt vào giữa làm nhân, sau chót lại múc một ít gạo phủ lên trên và gói thành chiếc bánh vuông vức, được buộc chặt bởi hai cái lạt giang, tạo thành hình chữ thập trên mặt chiếc bánh. Ông tôi còn lồng sẵn cái quai cho tôi xách. Tôi nhớ, hồi đó bánh chưng ở làng tôi chỉ có nhân đỗ xanh, chứ không có nhân thịt như bây giờ.

Công đoạn nấu bánh mới là công đoạn thú vị và lãng mạn. Số bánh chưng đã gói xong được xếp lần lượt vào chiếc sanh đồng cỡ lớn. Bếp nấu bánh chưng thường đặt ở góc sân, ngoài trời, cho thoáng rộng, vì nồi to, lửa to và có đủ chỗ cho cả nhà ngồi chung quanh sưởi ấm, trò chuyện bên nồi bánh và bếp lửa hồng, an hưởng cái không khí tết đầm ấm tình cảm gia đình. Bố tôi kê sẵn ba “ông núc” (kiềng ba chân) cỡ bự ở góc sân để bắc nồi bánh. Chập tối, bố tôi đặt sanh bánh chưng lên bếp, mẹ tôi đổ nước cho đầy xăm xắp rồi nhóm lửa, đun. Đống củi nấu bánh toàn là củi gộc, từ trước tết một tháng bố tôi dùng rìu bổ mấy gốc cây xoan, gốc tre, phơi khô. Đống củi to, chất ngay bên cạnh bếp, đảm bảo nồi bánh chưng sẽ đủ lửa, bánh sẽ ngon, sẽ rền.

Cả nhà, trong đó có tôi, lại ngồi quây quần quanh bếp lửa chuyện trò. Nồi bánh chưng sôi sùng sục, hễ nước trong nồi vơi bớt là mẹ tôi lại đổ tiếp nước lã vào, nước trong nồi xăm xắp là vừa. Cứ đun và thay nước như vậy suốt đêm. Tôi ngồi hóng chuyện người lớn, không phải để nghe chuyện, mà là đợi vớt chiếc bánh chưng con ông nội gói dành riêng cho tôi. Chỉ có điều, cố gắng lắm tôi cũng chỉ thức được đến chừng mười giờ đêm là lăn ra ngủ ngay trên sân, bên cạnh bếp bánh chưng...

Trong buồng nhà tôi, bố tôi làm hẳn một cái giàn treo, nom y như cái giàn bầu mini vậy, để treo bánh chưng và treo các loại giò. Gần 20 chiếc bánh chưng dài, bốn chiếc giò nạc, ba chiếc giò hổ lốn và ba chiếc giò mỡ treo lủng lẳng dưới cái giàn, nom y như những quả bí, quả bầu ở trong buồng. Giàn “quả tết” này vợi dần kể từ ngày mùng một, và sau ngày rằm Nguyên tiêu thì hết nhẵn.

Mâm cỗ cúng giao thừa đặt trên ban thờ nhà tôi toàn là những món ẩm thực cây nhà lá vườn, nhà trồng được, nhà nuôi được, nhà nấu được, nhà làm được, cho thấy thành quả một năm lao động cực nhọc của gia đình: đĩa gà luộc, đĩa cá kho, đĩa bánh chưng, đĩa giò nạc, đĩa giò hổ lốn, đĩa giò mỡ, bát thịt đông, đĩa chè lam, đĩa kẹo lạc, đĩa kẹo vừng, nải chuối và chai rượu quê nhà tự nấu. Hai cây mía tía, đẹp mã, trồng trong vườn nhà, còn nguyên ngọn nguyên gốc, đặt ở hai bên ban thờ, để làm “gậy ông vải” (ông bà, tổ tiên).

Xa quê Thanh đã hàng chục năm nay, nhưng mỗi năm tết đến, nhất là đêm giao thừa, tôi lại ngồi mường tượng lại, một cách xúc động và đầy thích thú, từng món ẩm thực có trong mâm cỗ cúng giao thừa ở nhà tôi tết năm nào.

Truyện ký của Lê Bá Thự