[E-Magazine] Kỷ niệm 260 năm Ngày sinh Đại thi hào Nguyễn Du (1765-2025): Đại thi hào dân tộc - Danh nhân văn hóa thế giới

Là một trong những đỉnh cao chói lọi của nền văn học Việt Nam, song không bó hẹp trong không gian địa lý dân tộc hay bối cảnh thời đại ông sống, tiếng nói của lương tri thời đại và chủ nghĩa nhân đạo cao đẹp thấm đẫm trong từng áng văn chương của ông đã vượt qua mọi khoảng cách không gian, thời gian để trở thành tiếng nói của nhân loại. Ông là Đại thi hào Nguyễn Du - Danh nhân văn hóa thế giới.

Nguyễn Du tên chữ là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên, sinh năm Ất Dậu 1765 tại phường Bích Câu, Thăng Long (Hà Nội), dưới thời Cảnh Hưng triều vua Lê Hiển Tông. Ông vốn thuộc dòng dõi trâm anh thế phiệt, thư hương thế gia, với cha là Đại tư đồ (tể tướng) Nguyễn Nghiễm sinh ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, Hà Tĩnh (nay là xã Tiên Điền, tỉnh Hà Tĩnh). Những tưởng với xuất thân cao quý ấy, Nguyễn Du cũng sẽ một đời vinh hiển. Thế nhưng ngược lại, cuộc đời ông là một chuỗi ngày gắn với bi kịch gia đình, đặc biệt là cuộc tranh đấu, dằn vặt của ý thức hệ và vô số những thăng trầm thời đại.

Sự việc bắt đầu từ năm Tân Mão 1771, Đại tư đồ Nguyễn Nghiễm thôi giữ chức Tể tướng, về trí sĩ ở quê nhà, Nguyễn Du cũng theo cha về quê. Năm Bính Thân 1776 Nguyễn Nghiễm mất. Đến năm 1778, mẹ là bà Trần Thị Tần cũng lâm bệnh rồi qua đời. Cậu bé Nguyễn Du khi ấy mới tròn 13 tuổi trở thành trẻ mồ côi và phải sống cảnh ăn nhờ ở đậu, khi thì ở nhà anh ruột, anh vợ, có lúc lại làm con nuôi một võ quan họ Hà. Năm 1783, Nguyễn Du thi đậu Tam trường và được tập ấm một chức quan võ của người cha nuôi ở Thái Nguyên.

Sóng gió lại ập đến khi chính quyền Lê - Trịnh sụp đổ, Tây Sơn quét sạch giặc Thanh. Họ Nguyễn Tiên Điền cũng sa sút, tiêu điều: “Hồng Linh vô gia, huynh đệ tán”. Nguyễn Du tiếp tục trải qua 10 năm gió bụi. Đến năm Nhâm Tuất 1802, Gia Long lên ngôi, Nguyễn Du được vời ra làm quan cho triều đình nhà Nguyễn và trải qua nhiều chức vụ (tri huyện, tri phủ, Đông Các đại học sĩ, Cần Chánh đại học sĩ, Chánh sứ sang Trung Quốc...), nhưng Nguyễn Du vẫn không mặn mà với chốn quan trường nên nhiều lần từ quan về quê. Tháng 8 năm Canh Thìn 1820, vua Gia Long mất, Minh Mạng lên ngôi, Nguyễn Du lại được cử làm Chánh sứ sang Trung Quốc. Thế nhưng chưa kịp đi thì ông mắc bạo bệnh và mất tại Kinh thành Huế ngày 10/8, niên hiệu Minh Mệnh năm thứ nhất (1820), hưởng thọ 55 tuổi.

Dù quan lộ hanh thông, nhưng phải khẳng định rằng văn chương mới là địa hạt thể hiện cao nhất, đầy đủ nhất tài năng, trí tuệ của Nguyễn Du. Di sản văn chương đã đưa ông lên hàng Đại thi hào dân tộc, Danh nhân văn hóa thế giới.

Trong kho tàng di sản văn chương của ông, nổi bật là 3 tập thơ chữ Hán "Thanh hiên thi tập", "Nam trung tạp ngâm", "Bắc hành tạp lục". Đáng nói, do nhiều yếu tố tác động mà đến nay hậu thế mới sưu tầm được được 249 bài/3 tập. Nhưng bấy nhiêu cũng đủ để hậu thế có được cái nhìn tương đối trọn vẹn về tài năng của Nguyễn Du nhờ bởi các tác phẩm có lời thơ điêu luyện, góc nhìn sắc sảo. Nhiều tác phẩm phản ánh hiện thực bất công trong xã hội, biểu lộ tình thương xót đối với các nạn nhân, phê phán các nhân vật chính diện và phản diện trong lịch sử Trung Quốc. Nổi bật nhất trong di sản văn học Nguyễn Du là Truyện Kiều - tác phẩm đã được dịch ra trên 30 thứ tiếng trên thế giới, trong đó tiếng Pháp có trên 15 bản dịch, tiếng Anh và tiếng Hán có trên 10 bản, tiếng Nhật 5 bản... Năm 2020 xuất bản ấn phẩm “Truyện Kiều tam ngữ” (Truyện Kiều bằng 3 thứ tiếng: Việt - Anh - Pháp).

Trong kho tàng di sản thơ ca của Đại thi hào Nguyễn Du, có lẽ không phải bàn cãi một "chân lý" rằng: "Truyện Kiều" là một kiệt tác bất hủ. Tổng Bí thư Trường Chinh khẳng định: “Truyện Kiều là một áng văn kiệt tác mà dân tộc ta lấy làm tự hào một cách chính đáng. Với lời thơ rất đẹp, tác phẩm nghệ thuật đó đã tố cáo một cách hùng hồn chế độ bất công của thời phong kiến, nhất là đối với phụ nữ và đấu tranh cho chủ nghĩa nhân đạo, cho tình yêu chân chính của con người”

Nếu ví Truyện Kiều như một đại thụ, thì từ lá cành đến cội rễ, hay từ nội dung đến nghệ thuật, đều đẹp đến nao lòng và đau lòng.

Nao lòng là khi tâm hồn ta được chạm vào một tuyệt tác hội họa, được vẽ bằng cây bút ngôn từ tinh diệu và hòa trong màu mực tinh tế của vần điệu. Ở đó, những cảnh, những người được khắc họa bằng những nét đậm nhạt sinh động vô ngần. Chẳng hạn, tác giả vẽ hai nàng Tố Nga chỉ ngắn gọn trong đôi câu lục bát, mà vượt lên cả những thước ngọc khuôn vàng của vẻ đẹp người phụ nữ xưa: Vân thì “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang/Hoa cười ngọc thốt đoan trang”; còn với Kiều, tác giả thậm chí tả như không tả nhưng ý tại ngôn ngoại hơn vạn câu chữ: “Làn thu thủy, nét xuân sơn/Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh”. Hay bức tranh bốn mùa trong Truyện Kiều mới thật sự là đỉnh cao của hội họa bằng ngôn từ: “Cỏ non xanh rợn chân trời/Cành lê trắng điểm một vài bông hoa”; “Dưới trăng quyên đã gọi hè/Đầu tường lửa lựu lập lòe đơm bông”; “Long lanh đáy nước in trời/Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng”; “Sen tàn cúc lại nở hoa/Sầu dài ngày ngắn đông đà sang xuân””...

Điều thú vị cũng là sức hấp dẫn tuyệt vời của Truyện Kiều là nó ví như viên kim cương đa diện, mà khi nhìn ở góc độ nào cũng đều tỏa ánh sáng rực rỡ. Đó là thứ ánh sáng có thể soi rọi vào những tầng xúc cảm nằm sâu dưới đáy tâm can con người: đau đớn, bất lực, sợ hãi, khắc khoải, vui sướng, hạnh phúc...

Đáng nói, tất cả những cảm xúc rất nhân bản ấy được khơi gợi bằng những câu từ đẹp đến đau lòng. Ví như ba cảnh chia ly đánh dấu ba mốc lớn trong cuộc đời Thúy Kiều, khi vừa “Trăm năm tạc một chữ”đồng" đến xương” đã vội vã chia tay Kim Trọng, đến hai lần thoát khỏi lầu xanh. Với Kim Trọng: “Ngại ngùng một bước một xa/Một lời trân trọng châu sa mấy hàng” - là bức tranh tâm trạng nặng trĩu lo âu, khắc khoải và cả những dự cảm chẳng lành về cuộc đời nàng Kiều; với Thúc Sinh: ”Người lên ngựa, kẻ chia bào/ Rừng phong, thu đã nhuốm màu quan san” - đúng với tâm trạng “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ” của nàng Kiều; còn với Từ Hải: "Quyết lời dứt áo ra đi/Gió đưa bằng tiện đã lòa dặm khơi” - dù là miêu tả sự ra đi dứt khoát của Từ Hải, nhưng phía sau nó có lẽ cũng là sự chấp nhận hiện thực của nàng Kiều sau hai lần bị lừa bán vào lầu xanh. Đau lòng vì thân phận nàng Kiều, nhưng cũng nao lòng bởi ngôn từ tinh diệu.

Nghiên cứu về Truyện Kiều đã có hàng trăm công trình và hàng ngàn nhận xét. Dẫu rằng có khen và cả có chê do những hạn chế khách quan, chủ quan, nhưng không thể phủ nhận giá trị vô song của trước tác bất hủ này. Nhà nghiên cứu Dương Quảng Hàm trong “Việt Nam văn học sử yếu” đã chỉ rõ: "Kết cấu đã có phương pháp, sắp đặt phân minh. Các câu chuyển thần tình khéo léo, tả cảnh thì theo lối phác họa mà cảnh nào cũng linh hoạt khiến cho người đọc cảm thấy cái thú vị của mỗi cảnh và cái tâm hồn của mỗi vai trong cảnh ấy. Tả người thì vai nào rõ ra tính cách vai ấy, chỉ một vài nét mà như vẽ thành bức truyền thần của mỗi vai, khám phá được tâm lý của vai ấy, khiến cho nhiều vai (như Sở Khanh, Tú Bà) đã thành ra những nhân vật dùng làm mô dạng cho đời sau. Văn tả tình thì thật là thấm thía, thiết tha làm cho người đọc phải cảm động. Cách dùng điển thì đích đáng, tự nhiên, khiến cho người học rộng thì thưởng thức được lối văn uẩn súc, mà người thường cũng hiểu được đại ý của câu văn".

Còn Đào Nguyên Phổ thì đưa ra một lời khen vô cùng chí lý: "Lời lẽ xinh xắn mà văn hoa; vần điệu tròn trịa mà êm ái; tài liệu lựa rất rộng, sự tích kể rất thương; lượm lặt những diễm khúc tình từ ở đời trước, lại góp đến cả phương ngôn, ngạn ngữ của nước nhà, nồng nàn vụn vặt không sót, quê mùa, tao nhã đều thu. Nói tình thì vẽ rõ tình trạng hiệp ly cam khổ, mà tình không rời cảnh, tả cảnh thì bày hết thú vị tuyết nguyệt phong vân, mà cảnh tự vướng tình; mực muốn múa mà bút muốn bay, chữ hay phô và câu hay nói, khiến người cười, khiến người khóc, khiến người vui, khiến người buồn, khiến người giở đi giở lại ngàn lần, càng đọc thuộc lại càng không biết chán, thật là một khúc nam âm tuyệt xướng, một điệu tình phố bực đầu vậy. Lời xưa nói: Làm trai biết đánh tổ tôm, uống chè Chính Thái, xem nôm Thúy Kiều mới là hợp thú tao nhã. Vì sao? Há chẳng phải là Thúy Kiều tài sắc không hai, làm một người tình ngàn xưa tuyệt đỉnh, mười lăm năm lịch duyệt phong trần, làm một việc tình ngàn xưa tuyệt đỉnh, diễn ra làm truyện, lâm ly, đốn tỏa, thành một khúc tình từ tuyệt đỉnh ngàn xưa... Người đã kỳ, việc lại kỳ, mà văn chương càng thêm kỳ...".

Kiệt tác thơ Nôm Truyện Kiều (tên gốc là Đoạn trường tân thanh) gồm 3.254 câu lục bát, dựa trên cốt truyện “Kim Vân Kiều truyện” của Trung Quốc. Thế nhưng, một nghiên cứu đã đưa ra nhận định rằng, hầu hết học giả đều xem Truyện Kiều không phải là tác phẩm dịch hay phóng tác, mà là một tác phẩm sáng tạo đích thực. Lẽ cố nhiên, là được sáng tạo theo các quy luật của văn học trung đại, trên cơ sở vay mượn, cải biên, cải tạo một truyện có sẵn để tạo thành “một tác phẩm khác”, “xuất phát từ một cảm hứng mới”, với “những nguyên liệu mới”, “những điều nghe thấy, cảm xúc, suy nghĩ của mình trong hoàn cảnh xã hội Việt Nam thời đại Nguyễn Du”.

Do đó, Truyện Kiều thực chất là bức tranh hiện thực rộng lớn về xã hội phong kiến Việt Nam đương thời, được lồng trong 15 năm lưu lạc đầy bi kịch của Thúy Kiều. Giá trị hiện thực nổi bật của trước tác này đã lột tả bộ mặt đen tối, bất công, tàn bạo của chế độ phong kiến Việt Nam; phơi bày nỗi khổ đau đến cùng cực, nhất là người phụ nữ; là lời tố cáo đanh thép các thế lực tàn bạo chà đạp lên nhân phẩm, quyền sống; vạch trần sức mạnh ghê gớm của đồng tiền có thể “đổi trắng thay đen”, biến con người thành hàng hóa bị mua bán, đổi chác. Về giá trị nhân đạo, đó là tiếng nói bênh vực con người, đề cao tình yêu tự do, khát vọng công lý, ngợi ca lòng hiếu thảo, trái tim nhân hậu, đức vị tha, thủy chung, chí khí anh hùng. Về nghệ thuật, Nguyễn Du đã kết hợp tài tình ngôn ngữ bác học với lời ăn tiếng nói dân gian, nâng tiếng Việt và thể thơ lục bát lên tới đỉnh cao, làm giàu cho ngôn ngữ dân tộc.

Truyện Kiều đã được kiểm chứng qua hơn hai thế kỷ đầy biến cố và thăng trầm. Dù ngày nay, dẫu bối cảnh lịch sử đã khác, tâm lý xã hội cùng các quan niệm, thị hiếu và thước đo cũng khác, nhưng “Nguyễn Du đã vượt qua nỗi sợ hãi lớn nhất cũng là thử thách cao nhất đối với một nhà thơ, đó là tính nhất thời” (Nhà thơ Hữu Thỉnh) để tác phẩm bất hủ của ông vẫn nguyên vẻ thanh tân. Đó cũng chính là sức sống, là giá trị vượt thời gian của Truyện Kiều!

Có thể nói, di sản văn hóa của một cộng đồng hay mỗi cá nhân sáng tạo nên, đều đặt một viên gạch xây cất nên kho tàng văn hóa dân tộc. Trong đó, những ngọn lửa sáng như Nguyễn Du và trước tác lớn nhất của ông - "Truyện Kiều”, có một vị trí vô cùng đặc biệt. Bởi, chỉ xét trên địa hạt văn chương, thì trước tác Truyện Kiều đã giúp hậu thế trả lời câu hỏi “thế nào là một đỉnh cao văn học”, “thế nào là kết tinh các giá trị” - đây vốn đang là một vấn đề thời sự cấp bách và sống còn của đời sống văn học nghệ thuật hiện nay. Do đó, khêu lên ngọn lửa ấy cũng chính là thổi sinh khí văn hóa cổ truyền vào hiện đại, cũng là để một lần nữa khẳng định và vinh danh những đóng góp to lớn của Nguyễn Du đối với lịch sử, văn hóa dân tộc.

Với những cống hiến đặc biệt của Đại thi hào Nguyễn Du đối với nền văn học dân tộc và văn hóa nhân loại, Đảng, Nhà nước và cộng đồng quốc tế đã nhiều lần tôn vinh. Đặc biệt, năm 2013, tại kỳ họp lần thứ 37, Đại hội đồng UNESCO đã thông qua Nghị quyết 37C/15 vinh danh Nguyễn Du là Danh nhân văn hóa thế giới. Đại thi hào Nguyễn Du được thế giới vinh danh là niềm tự hào lớn lao của dân tộc Việt Nam. Nhưng đáng trân trọng hơn là ông được vinh danh từ chính bệ phóng văn hóa -lịch sử dân tộc; và ngược lại, sức sống lâu bền và tầm ảnh hưởng sâu rộng của Nguyễn Du đối với con người và văn hóa Việt Nam từ xưa đến nay, là không thể phủ nhận. Đó là mối quan hệ tương hỗ mà nếu khai thác và phát huy hiệu quả, sẽ góp phần tích cực vào công cuộc xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam thời đại mới.

Trải mấy trăm năm đầy biến động, nhưng khi hậu thế đọc lại các trước tác của Nguyễn Du vẫn được gợi mở nhiều câu hỏi lớn về dân tộc và thời đại, kế thừa và cách tân, tự do và trách nhiệm. Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa, cách mạng công nghiệp lần thứ tư và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, Đảng ta càng nhấn mạnh nhiệm vụ xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam. Chính vì lẽ đó, việc phát huy di sản của Đại thi hào Nguyễn Du, đặc biệt là kiệt tác “Truyện Kiều” có ý nghĩa quan trọng, góp phần tạo nên chuẩn mực ngôn ngữ, bồi đắp hệ giá trị nhân văn, nhân đạo và bản sắc tâm hồn người Việt.

Và rồi, Kỷ niệm 260 năm Ngày sinh của Đại thi hào Nguyễn Du (1765 - 2025) không chỉ là dịp tưởng nhớ, tri ân một danh nhân văn hóa thế giới, mà còn là hoạt động có ý nghĩa quan trọng, góp phần cụ thể hóa các nghị quyết, kết luận của Đảng về văn hóa và con người Việt Nam. Đây cũng là dịp để hệ thống chính trị các cấp đổi mới mạnh mẽ nội dung, phương thức tuyên truyền, đưa những giá trị nhân văn, nhân đạo trong di sản Nguyễn Du thấm sâu vào đời sống xã hội, gắn với xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam. Qua đó, góp phần bồi đắp nền tảng tinh thần cho một kỷ nguyên mới phát triển giàu mạnh, thịnh vượng, bền vững, nơi bản sắc văn hóa Việt Nam được gìn giữ, phát huy trong dòng chảy hội nhập quốc tế.

Nội dung: Khôi Nguyên

Ảnh: Tư liệu

Đồ họa: Mai Huyền

Xuất bản: 6:20:12:2025:08:00