Khói lam trong nếp nhà người Thái

Ở vùng đất nơi sương và khói như chưa từng tách rời, mỗi sáng sớm, từ mái nhà sàn của người Thái lại vươn lên những dải khói lam quen thuộc. Đó không chỉ là khói của bếp lửa mà còn là khói của ký ức với những nếp sinh hoạt được người dân gìn giữ qua bao đời. Bếp lửa... nơi ánh sáng đầu tiên trong ngày bừng lên, cũng là nơi những dải khói cuối cùng trong đêm chưa kịp tan...

Đến với xứ Thanh, lên những bản làng của người Thái, người Mường, ta như được hòa mình trong không gian xanh của núi rừng, nơi thấp thoáng những ngôi nhà sàn duyên dáng. Giữa khung cảnh yên bình ấy, một nét đẹp văn hóa vẫn luôn được gìn giữ qua bao thế hệ, đó là văn hóa bếp lửa.

Cũng như người Mường, với đồng bào Thái, bếp lửa không chỉ để làm chín đồ ăn, thức uống, sưởi ấm hay phục vụ sinh hoạt hàng ngày. Bếp lửa còn là nơi linh thiêng, giữ vị trí trung tâm trong ngôi nhà sàn. Người Thái tin rằng: bếp còn đỏ là nhà còn ấm, khói còn bay là người còn no đủ. Vì thế, bếp lửa là linh hồn của ngôi nhà sàn và còn là biểu tượng của sự sống, của sum vầy và hạnh phúc.

Theo lời các bậc cao niên bản Thái xứ Thanh, trong mỗi ngôi nhà sàn truyền thống của người Thái, thường có hai bếp lửa: một bếp đặt ở gian trong và một bếp đặt ở gian ngoài. Mỗi bếp mang một ý nghĩa riêng, được quy định rõ ràng từ bao đời nay. Bếp ngoài là nơi dành cho đàn ông trong nhà và dùng để tiếp khách; còn bếp trong chủ yếu được phụ nữ sử dụng để nấu cơm, chế biến món ăn và giữ lửa cho gia đình.

Người Thái quan niệm, việc nhóm bếp ngoài vào buổi sớm có ý nghĩa rất sâu xa. Khi ngọn lửa đầu tiên trong ngày được thắp lên, ánh sáng sẽ giúp ông bà, cha mẹ đi lại dễ dàng, đồng thời thể hiện lòng hiếu thảo, sự chu đáo của con dâu trong nhà. Bởi vậy, bếp lửa nhà sàn không chỉ mang giá trị vật chất mà còn chất chứa tình cảm, nếp sống và đạo lý làm người.

Ngày nay, tùy theo điều kiện từng gia đình, nếu nhà đông người hoặc là trưởng họ thì vẫn duy trì hai bếp như xưa; còn những nhà ít người thường chỉ làm một bếp, đặt ở gian cuối ngôi nhà sàn. Dẫu vậy, một quy định bất di bất dịch vẫn được gìn giữ: bếp trong bao giờ cũng to hơn, cao hơn, được đắp cố định, còn bếp ngoài thì có thể tháo dỡ hoặc di chuyển. Dù là bếp chính hay bếp phụ, dù cố định hay tạm thời, việc đắp bếp, nhóm lửa của người Thái đều phải tuân theo những quy định và kiêng kỵ nghiêm ngặt.

Bên trên bếp lửa, người Thái làm một gác bếp, phần không thể thiếu trong kiến trúc nhà sàn truyền thống. Gác bếp thường có 2 tầng. Tầng trên gọi là “thán”, rộng hơn, dùng để hong khô lúa giống, ngô giống và cất giữ những vật dụng ít sử dụng. Ngày nay, nhiều gia đình không còn làm tầng “thán” này, nhưng ở những ngôi nhà sàn cũ, dấu vết ấy vẫn được gìn giữ như một phần ký ức.

Tầng dưới gọi là “xá”, là chiếc gác nhỏ nằm ngay phía trên bếp lửa. Đây là nơi người Thái bảo quản thực phẩm: thịt, cá, những mẹt thuốc rừng hoặc các vật dụng sử dụng thường xuyên. Nhờ hơi nóng và khói bếp, mọi thứ được hong khô tự nhiên, vừa thơm, vừa để được lâu. Cũng từ khói bếp ấy, những chiếc nong, chiếc nia, hay những chiếc giỏ ... treo gác bếp đều ngấm mùi thời gian, thứ hương riêng không thể trộn lẫn.

Suốt mấy chục năm nay, ông Lương Văn Nọng ở bản Bôn, xã Yên Khương, vẫn giữ nghề đan lát truyền thống. Mỗi chiếc gùi, chiếc giỏ ông Nọng làm ra đều được treo lên gác bếp để hong khô, cho khói bếp ngấm vào từng nan tre, thớ gỗ, khiến sản phẩm bền chắc và có màu đen óng đặc trưng.

Ông Lương Văn Nọng, bản Bôn, xã Yên Khương, tỉnh Thanh Hóa cho biết: “ Bây giờ nhiều người mua đồ nhựa thì không để gác bếp nhưng những đồ đan thủ công như thế này thì chúng tôi vẫn để trên gác bếp. Như vậy sẽ chống được mối mọt, bền và để được lâu. Kể cả đồ ăn treo trên gác bếp cũng sẽ đảm bảo hơn”. Bà Vi Thị Loan, bản Bôn, xã Yên Khương, tỉnh Thanh Hóa cũng chia sẻ: “ Chúng tôi thường để những chiếc giỏ, chiếc rổ, rá, những vật dụng đan lát ở gác bếp, do vậy, gác bếp này được sử dụng thường xuyên, không mấy khi dỡ đi. Ở bản tôi cũng còn nhiều nhà vẫn còn gác bếp này, dù làm nhà xây thì họ cũng làm, không bỏ đi vì đó là truyền thống rồi, không bỏ được”.

Người Thái tin rằng, bếp là nơi ngự của thần lửa - vị thần mang lại may mắn, bình yên và ấm no cho gia đình; và trong ngôi nhà sàn, chỉ có bếp trong mới có ma bếp - thần giữ lửa, bảo vệ sự an yên cho cả nhà. Bởi thế, trước đây, phụ nữ Thái khi sinh nở thường chọn sinh gần bếp lửa. Sau khi sinh con, sản phụ được đưa lại gần bếp để lấy hơi ấm, giúp máu huyết lưu thông, da dẻ hồng hào và chóng hồi sức. Khi đứa trẻ đủ cữ, gia đình lại làm lễ nhỏ ngay cạnh bếp, dâng lời khấn tạ, cầu cho con được mạnh khỏe, tránh điều xấu và được chở che trước những điều không may. Với người Thái, bếp lửa là nơi bắt đầu của sự sống và giữ hơi ấm cho cả dòng tộc.

Trong đời sống văn hóa Thái, bếp lửa còn là nơi để mọi thành viên trong gia đình ngồi tâm tình, chia sẻ những chuyện thường ngày, chứng kiến mọi vui buồn của cuộc sống, nơi các con cháu lớn lên và trưởng thành. Bên ánh lửa bập bùng, người già kể chuyện xưa, con cháu lắng nghe, tiếng nói cười hòa cùng tiếng củi cháy tí tách. Khách đến nhà cũng được gia chủ thân tình mời ngồi bên bếp, thêm củi, rót chén nước, như một cách gửi gắm lòng hiếu khách.

Chị Lữ Thị Nguyện, bản Ngàm, xã Sơn Điện, tỉnh Thanh Hóa cho biết: Bếp lửa có ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống văn hóa Thái. Cả nhà quây quần bên bếp lửa thể hiện sự ấm cúng,... kể cho nhau nghe những chuyện mình đã trải qua.

Nếu có dịp đến với các bản làng người Thái ở Thanh Hóa, du khách cũng sẽ dễ dàng bắt gặp làn khói lam bay lên mỗi chiều, quyện trong tiếng sáo trúc dìu dặt kể về chuyện bản, chuyện người mộc mạc mà nghĩa tình. Bên ánh lửa bập bùng, chị em người Thái lại quây quần, cất lên những làn điệu khặp, điệu nhuốn ngọt ngào, tha thiết, kể về cuộc sống thường nhật, tình yêu và nỗi nhớ quê hương. Tất cả hòa quyện trong làn khói, ánh lửa tạo nên bức tranh bình yên mà ấm áp giữa đại ngàn.

Thời gian trôi, cuộc sống nơi bản làng miền núi xứ Thanh cũng dần đổi khác. Nhiều ngôi nhà sàn được xây lại kiên cố, có cả điện sáng, bếp gas, bếp từ. Nhưng dù hiện đại đến đâu, người Thái vẫn giữ cho mình một góc bếp củi. Có lẽ, bởi vậy mà giữa lòng xứ Thanh hôm nay, trong khuôn viên nhỏ của một nhà hàng, khói lam lại bay lên từ một bếp lửa quen thuộc.

Người phụ nữ Thái rời bản xuống phố, vẫn giữ thói quen nhóm bếp củi mỗi chiều, nướng cá suối, nấu canh lá đắng phục vụ khách. Mùi khói củi, mùi lá rừng, mùi món ăn quê hương quyện vào nhau, gợi nhớ hương vị của những bản mường xa. Cũng chính ngọn lửa ấy, tại các homestay nơi những bản làng xa, nhiều người làm du lịch cũng chọn giữ một góc bếp củi. Ở đó, du khách quây quần bên chảo lửa, nghe kể chuyện bản mường, cùng chế biến, thưởng thức những món ăn dân dã. Bếp lửa đã trở thành điểm gặp gỡ, là nơi văn hóa Thái được lan tỏa và con người tìm thấy sự gần gũi, bình yên giữa núi rừng.

Khói lam vẫn bay, từ bản làng đến phố thị, từ mái nhà sàn xưa đến những không gian mới. Ngọn lửa ấy không chỉ sưởi ấm từng nếp nhà, mà còn giữ sáng một nét đẹp văn hóa, bền bỉ qua thời gian.

Ảnh: NDS

Đồ họa: Mai Hương

Xuất bản: 2:23:12:2025:17:00