Thiên nhiên nơi ký thác tâm hồn

Có một điều thú vị, sau khi đọc xong 3 trường ca của nhà thơ Hữu Thỉnh, tôi bỗng nhận ra một sự nhất quán là hình như thiên nhiên đã vì ông mà phó thác hồn mình vào hồn người và ông cũng như tan chảy cảm xúc cùng với sự rung động của thiên nhiên. Thiên nhiên trong trường ca Hữu Thỉnh ở tầng nấc cao hơn, vận động đầy biến hóa, đầy sắc thái... Thiên nhiên là sinh mệnh thứ hai là sự hóa thân của con người.

Cảm hứng thiên nhiên - mạch nguồn sáng tạo, sự sẻ chia tận độ

“Con người là một tiểu vũ trụ”, trường ca Hữu Thỉnh cho ta hiểu rõ hơn điều đó. Trong cái vô thường, vô vi của cuộc sống; con người, thiên nhiên luôn ẩn chứa bao điều bí ẩn. Hình như thiên nhiên lấy cảm xúc của mỗi con người mà làm nên tâm trạng, mà bộc bạch với chính trời đất, mà tồn vong và con người hình như cũng tìm thấy nơi thiên nhiên lắng đọng tâm hồn mình để giải bầy, sẻ chia, gửi gắm, để hóa thân... Và cũng vì lẽ đó, con người thừa hưởng hay được ân huệ mang trong mình nhiều giá trị bất diệt của thiên nhiên, cái mênh mông mà gần gũi, cái rộng dài mà thẳm sâu, cái gấp khúc, quanh co; cái éo le, dang dở mà làm nên sự ngay ngắn... để rồi đích đến là sinh khí, là hạnh phúc của trái ngọt, là cái tồn tại vĩnh cửu, là gen quý di truyền, ký thác, để nhận diện “cái khác” khác “cái khác”.

Hiểu mình, thấu lẽ với thiên nhiên, nhà thơ Hữu Thỉnh lúc như mang hồn người, lúc như lại mang hồn cỏ cây sông nước... mà cất lên niềm say đắm, mê hoặc lòng người “Còn chút lửa hoa dong riềng cuối giậu/ Sợ một chiều sương muối đến đem đi”. Sự tinh tế làm nên sức lan tỏa, làm nên sự khác biệt, ông đi tìm cái khác biệt để đạt được cái hòa đồng, biến cái không thể thành cái có thể, khiến thơ Hữu Thỉnh biến hóa khôn lường.

Tuyển tập tập hợp 3 trường ca: Sức bền của đất, Đường tới thành phố, Trường ca biển, là sự tích tụ khát vọng, tư tưởng, tình cảm của tác giả về cuộc đời, con người; về cách lấy cái hữu hạn để ứng xử với vô hạn. Hữu Thỉnh đã tìm đến thể loại trường ca để thể hiện, không phải như ông khiêm nhường chia sẻ là “không có tài viết ngắn”, mà có lẽ “Cuộc sống lớn lao, bi tráng quá, đòi hỏi phải mở rộng các kích cỡ. Những điều gì cần nói và có thể nói được tôi đã nói trên trang giấy”. Đọc liền một mạch 3 trường ca của ông có bao điều, bao nhiêu cảm xúc tôi được tận hưởng mà chỉ có ông mới là người đem đến được; trong rất nhiều khía cạnh, chiều kích khác nhau trong Trường ca Hữu Thỉnh khiến tôi tâm đắc, tôi mạnh bạo với vài lát cắt các trường ca của ông như là bày tỏ lòng khâm phục, chia sẻ cùng độc giả.

Thiên nhiên sinh mệnh thứ hai, nơi ký thác tâm hồn

Trong sự hòa hợp, ký thác ấy đất được nhắc đi nhắc lại nhiều lần, trước hết đất là khởi nguồn của sự sống, đất là sinh linh, đất là vĩnh cửu, trường tồn, con người sinh ra từ cát bụi, đến khi ký thác lại trở về với cát bụi. Trường ca Sức bền của đất, đi tìm lời giải đáp đâu là căn nguyên, cái gì là tố chất tác thành sức bền của đất. Sức bền đó chính từ sự đồng cảm, tương tác của con người với đất đai, Tổ quốc:

Đất nước ngày có giặc

Mẹ vẫn đỏ miếng trầu

Ấm một vùng tin cậy phía sau.

Đường tới thành phố là trường ca nối tiếp mạch Sức bền của đất. Mở đầu hai trường ca này đều bắt đầu từ “lửa”. Nếu lửa ở Sức bền của đất phát ra từ ánh sáng con đom đóm còn “chập chờn, sáng tối”; thì lửa ở Đường tới thành phố đã đạt đến độ “hừng” đủ để bùng cháy, đủ để làm nên biến đổi. Như vậy, trong tư duy và hình tượng thơ, Đường tới thành phố đã có sự kế thừa Sức bền của đất. Tuy nhiên, tất cả đã được đẩy lên cao hơn, biên độ của cấu trúc được mở rộng. Cấu trúc mạch thẳng được duy trì, cấu trúc hình sin xuất hiện, cùng với nó là không gian thơ được mở rộng, tạo ra bề rộng cho sự liên tưởng, bề sâu cho cảm xúc. Thế giới nghệ thuật trong Đường tới thành phố đã được dựng lên thành một tổng phổ đa tầng, nhiều sắc thái, nhiều mảng miếng, nhiều cung bậc, nhiều tuyến đan chéo nhau tạo nên sự cộng hưởng của cái chung và cái riêng, cái hiện hữu và cái vô hình, niềm vui và nỗi buồn, đau thương và kiêu hãnh, sự đan xen giữa khát vọng và lý tưởng mà tuổi trẻ thời đại nào cũng cần suy ngẫm.

Lửa như hóa thân vào mỗi cung bậc khác nhau của tình cảm để mà cháy, để mà hiện hữu, để mà tỏ bày. Người đọc như bị thôi thúc được khám phá, được vỡ oà:

Đốt ngọn lửa để tìm vào tri kỷ.

Và:

Chúng tôi trẻ nên củi rừng mau bén

Chúng tôi làm thơ ghi lấy cuộc đời mình.

Lửa cho sự liên tưởng đầy thú vị và tinh tế. Lửa có sinh mệnh, có sức lan truyền nhân lên sức mạnh và cảm hóa. Thiên nhiên, đất đai, cỏ cây, sông núi, lửa... có thể coi là một kiểu “nhân vật” mang gương mặt người thể hiện đặc điểm tư duy, đánh dấu những tìm tòi và sáng tạo của nhà thơ muốn ký thác:

Sông ơi sông nếu ta phải ra đi

Bậc thấp xuống cho em ra gánh nước.

Hình ảnh người chị, người vợ xuất hiện trong chiến tranh cũng đầy chia sẻ:

Suối cứ thế âm thầm nuôi biển lớn

Cứ âm thầm chảy xiết với thời gian.

Nếu trước kia thiên nhiên (Sức bền của đất) biểu trưng cho sự sống, cho sức bền, cho sự dẻo dai đối lập với chiến tranh, với sự chết chóc, có khả năng lan tỏa niềm tin, thì giờ đây (Đường tới thành phố) thiên nhiên, là hiện diện, tồn tại của cá thể, mang tâm thế của con người.

Sau Trường ca Đường tới thành phố, nối tiếp mạch cảm xúc, “Trường ca biển là một sự kế tục và cũng là một cuộc vượt thoát trong nghệ thuật viết trường ca của Hữu Thỉnh. Trước hết là sự thay đổi bối cảnh. Nếu như ở hai trường ca trước, bối cảnh chính là cái khoảnh khắc khốc liệt cuối cùng của chiến tranh, thì ở đây là cái dữ dội của biển trên một vùng đảo nhỏ xa xôi của Tổ quốc trong sự nhòm ngó, xâm lăng của kẻ thù. Kết cấu Trường ca biển đã khác nhiều so với Sức bền của đất và Đường tới thành phố. Yếu tố tuyến tính, mạch thẳng đã bị thay thế bằng kết cấu song hành giữa một bên là câu chuyện của người lính, một bên là lời của sóng; giữa những cuộc đối thoại biển với người lính và bên kia là những cuộc độc thoại. Kỹ thuật cắt đoạn và bố trí các chương với sự giãn nở biên độ tạo ra những khoảng lặng, khoảng trống gợi liên tưởng và tưởng tượng ở người đọc, đã tạo cho trường ca này có màu sắc hiện đại và mang dáng vẻ của một bản giao hưởng ngôn từ với điệp trùng các tuyến, các vỉa tầng ngữ nghĩa, các cung bậc cảm xúc và chi tiết biến hóa.

Cuộc trò chuyện giữa người lính và biển thật thú vị, có chiều sâu nhân văn. Sức hút đó không phải bởi sự kỳ vĩ hóa mà bởi tính chân thực, gần gũi thấu hiểu thiên nhiên. Biển cũng thấu hiểu, cảm phục và truyền cho người lính cái cách để tồn tại nơi mà con người không có ưu thế:

Sống với nước hãy bắt đầu từ nước.

Còn với “sóng” - Thế lực của biển khơi hình như cũng dịu dàng đi trước màu áo lính:

Em muốn gửi tròn tay

Gối mềm trên đảo cát.

Hay với “cát” thì:

Biển có đảo biển đỡ lặp lại mình

Đảo có lính cát non thành Tổ quốc.

Cứ thế, bằng cách kiến tạo ra những cuộc đối thoại giữa người lính với biển cả, giữa cát với đảo, sóng với cát, những cuộc độc thoại đan xen,... làm phát lộ những vỉa tầng cảm xúc mới, mang thân phận người. Hữu Thỉnh đã nói được cái mình cần phải nói với tư cách là một người lính trước thời cuộc, trước Tổ quốc, đó là lòng quả cảm, là thái độ sống, ý thức công dân, trách nhiệm người cầm bút.

Với 3 trường ca trên, nhà thơ Hữu Thỉnh đã ký thác tâm hồn mình, dân tộc mình trong thiên nhiên với nhiều cung bậc, chiều kích khác nhau. Có thể khẳng định, không gian vô bờ của thiên nhiên, trong thế giới thơ Hữu Thỉnh nói chung và thế giới trường ca Hữu Thỉnh nói riêng, thực sự là cả một cõi nhân gian, cõi người với bao vui - buồn, sướng - khổ, được - mất...

(Đọc Trường ca Hữu Thỉnh, Nxb Hội Nhà văn 2013)