Nhà thơ Tố Hữu và những bài thơ viết về Bác Hồ

Trong nền thi ca Việt Nam có những nhà thơ suốt đời viết về hình tượng Bác Hồ như nhà thơ Hải Như với bài thơ nổi tiếng: “Chúng con canh giấc ngủ, Bác Hồ ơi!”. Hay có nhà thơ, cả đời thơ, tác phẩm hay nhất gắn bó với tên tuổi “thương hiệu” của mình như nhà thơ Minh Huệ với tuyệt tác: “Đêm nay Bác không ngủ”.

Nhà thơ Tố Hữu chưa phải là nhà thơ viết nhiều về Bác nhưng ông là người có nhiều bài thơ hay viết về Bác. Lý giải điều này ta thấy nhà thơ có những thuận lợi riêng là người được gần gũi với Bác Hồ trong những ngày trên Chiến khu Việt Bắc và sau này về Hà Nội. Ông là người đảm nhận trọng trách công tác và tư tưởng của Đảng nên nhiều lần được làm việc trực tiếp với Bác Hồ. Và điều quan trọng nhất, ông là nhà thơ xuất sắc, lá cờ đầu của nền thơ ca cách mạng Việt Nam. Dọc theo hành trình thơ Tố Hữu ta được tiếp cận những dấu ấn, mốc son lịch sử, mang ý nghĩa của thời đại, mang dấu ấn của con người lãnh tụ Hồ Chí Minh.

Thời kỳ đầu cách mạng thành công, viết về Bác với tư cách lãnh tụ tối cao trong thơ Tố Hữu còn có một khoảng cách ngưỡng mộ và chiêm ngưỡng từ xa. Thơ Tố Hữu thời kỳ này viết về Bác còn chung chung khái quát với những hình tượng lớn: “Người lính già – đã quyết chiến hy sinh” ... để nói về tầm vĩ đại của Bác, âm hưởng ngợi ca mang tính hào khí đậm tô như: “Hồ Chí Minh – Hỡi ngọn đuốc thiêng liêng – Trên đầu ta ngọn cờ dân tộc – Trong thế kỷ trong tên người: Ái Quốc – Bạn muôn đời của chủ nghĩa đau thương”. Càng về sau này được gần và hiểu Bác hơn thì thơ Tố Hữu khắc họa hình ảnh Bác thật đời thường và giản dị, là hiện thân của tâm hồn và trí tuệ dân tộc hôm qua và hôm nay: “Con nghe Bác tưởng nghe lời non nước - Tiếng ngày xưa và tiếng cả mai sau...”. Bởi Bác là niềm tin và sức mạnh: “Mỗi khi lòng ta xao xuyến rung rinh – Môi ta thầm kêu Bác: Hồ Chí Minh – Và mỗi trận, mỗi mùa vui thắng lợi...”.

Từ bài thơ “Hồ Chí Minh” (1945), bài thơ đầu tiên viết về Bác đến bài thơ thứ hai “Sáng tháng 5” (1951) là một chặng đường khá dài khi nhà thơ được điều lên Trung ương ở Chiến khu Việt Bắc. Ông cảm thụ vẻ đẹp đích thực thường ngày của Bác. Và cảm giác này là cảm giác lần đầu: “Ta bên người, người tỏa sáng trong ta/ Ta bỗng lớn bên Người một chút...”. Đó chính là phẩm chất cao quý của Bác. “Sáng tháng 5 ” có những câu thơ mang tính chất những phát hiện đầu tiên khi xây dựng chân dung tinh thần của Bác. Nhà thơ viết: “Bác kêu con đến bên bàn – Bác ngồi Bác viết nhà sàn đơn sơ – Con bồ câu trắng ngây thơ – Nó đi tìm thóc quanh bồ công văn...”. Ở đây mối quan hệ giữa cái phi thường và cái bình thường được giao hòa vào nhau để làm nên sự hài hòa và cao quý: “Bác Hồ đó chiếc áo nâu giản dị - Màu quê hương bền bỉ đậm đà...”. Từ bài thơ “Sáng tháng 5”, Tố Hữu đã nhìn Bác từ bên trong, từ chiều sâu tâm tưởng, cho ta thấy Bác vĩ đại không chỉ như một vị lãnh tụ tối cao mà còn bình dị trầm tĩnh trước những sự việc trọng đại của đất nước cũng như trong đời sống hằng ngày: “Bàn tay con nắm tay Cha – Bàn tay Bác ấm vào da vào lòng”. Mối đồng cảm ấy có sức hút, sức truyền cảm lớn lao, sức mạnh tinh thần, sức mạnh nhân nghĩa của lòng bác ái cao cả của Bác. Dường như không còn khoảng cách giữa lãnh tụ và người dân. Phải là người có tình cảm thành kính và sâu sắc thì Tố Hữu mới nói được những lời gan ruột, cách xưng hô ân cần quen thân gần gũi: “Cho con được ôm hôn ảnh Bác – Cho con hôn mái đầu tóc bạc - Hôn chòm râu mát rượi hòa bình...”.

Trong những bài thơ, câu thơ viết về Bác ở Chiến khu Việt Bắc bao giờ hình ảnh Bác Hồ cũng được lồng trong khung cảnh tuyệt đẹp của thiên nhiên, của suối, rừng, mây, núi. Nhà thơ Tố Hữu đã khá nhạy cảm và tinh tế bắt được những nét đẹp hài hòa như thế qua ống kính tâm hồn của mình: “Nhớ ông cụ mắt sáng ngời - Áo nâu túi vải đẹp tươi lạ thường – Nhớ Người những sáng tinh sương – Ung dung yên ngựa trên đường suối reo – Nhớ chân Người bước lên đèo – Người đi rừng núi trông theo bóng Người...”. Đặc biệt, trong thơ Tố Hữu hình ảnh mái tóc của Bác (cũng là hình ảnh ước lệ của thời gian của tâm trạng) luôn được hiện lên lúc cận cảnh lúc mênh mang với bao cung bậc nỗi niềm. Cảm kích trước vẻ đẹp bình dị của Bác, nhà thơ thốt lên: “Cho con hôn mái đầu tóc bạc”. Mái tóc bạc tả thực của giây phút trực cảm ngỡ ngàng, dạt dào thương kính xúc động của nhà thơ. Hòa bình lập lại trên miền Bắc thân yêu sau 9 năm kháng chiến trường kỳ, trong niềm vui tự hào của đất nước, bài thơ “Ta đi tới” dào dạt hình ảnh mái tóc bạc của Bác Hồ: “Cờ đỏ bay quanh tóc bạc Bác Hồ ...”. Câu thơ tả thực mà lãng mạn bay bổng và cổ kính trang nghiêm. Hai hình ảnh hiện hữu trong nhau: Lá cờ đỏ sao vàng bay và mái tóc bạc Bác Hồ của niềm vui chiến thắng, lòng tự hào dân tộc. Nhưng thiêng liêng hơn đó là biểu tượng của hồn nước, hồn dân tộc. Đây là cách nói hàm súc bằng thơ nhằm tôn vinh sự vĩ đại của lãnh tụ Hồ Chí Minh về công lao to lớn của Người đối với dân tộc. Trong bài thơ “30 năm đời ta có Đảng” mái tóc bạc của Bác lại hiện ra trong niềm vui và cảm xúc ân tình: “Bạc phơ mái tóc người cha. Ba mươi năm Đảng nở hoa tặng Người”. Với bổ ngữ “phơ” là nét tả quan sát bề ngoài của năm 1960 đến bài thơ “Theo chân Bác” thì mái tóc của Bác: “Phơ phơ tóc bạc chòm râu mát...” viết sau khi Bác qua đời 5 tháng. Điệp từ “phơ phơ” diễn tả hình ảnh mái tóc của Bác đã trắng toát hết thảy như gói trọn cả cuộc đời hy sinh của Bác cống hiến cho dân, cho nước. Và cho cả sự nghiệp cách mạng thế giới như Tố Hữu đã viết trong bài “Cánh chim không mỏi”: “Bác về tóc có bạc thêm – Năm canh, bốn biển có đêm nghĩ nhiều”. Tố Hữu cũng đã nhiều lần viết về đôi mắt sáng thần tiên, tinh anh của Bác luôn tỏa ra ánh sáng trí tuệ với tấm lòng nhân hậu biết bao: “Đôi mắt Bác hiện lên cười phấn khởi – Ta lớn cao lên bay bổng diệu kỳ...” tượng trưng cho sức mạnh tinh thần lớn lao. Hay trong khung cảnh lễ đài trang trọng thì Bác hiện ra thật dung dị lạ thường từ ánh mắt yêu thương của Người: “Trông đàn con đó vẫy hai tay – Cao cao vầng trán ngời đôi mắt”. Những người có dịp được gặp Bác Hồ bao giờ cũng rất ấn tượng với đôi mắt của Bác, với nhãn quan sâu sắc Bác nhìn thấu rõ: “Ôm cả non sông mọi kiếp người”. Khi mà: “Bộ tư lệnh những mái tóc hoa râm, những mái đầu trắng xóa – Vẫn có Bác ung dung trông xuống dịu dàng”...

Trong thơ Tố Hữu đậm đặc những câu thơ tả chân, những chi tiết hiện thực lay thức về cuộc sống bình dị của Người. Ông đã thổi hồn vào từng câu chữ và hiện thực được chắp cánh thăng hoa bay lên lãng mạn. Ví như khi ông viết: “Nhà gác đơn sơ một góc vườn – Gỗ thường mộc mạc chẳng mùi sơn – Giường mây chiếu cói đơn chăn gối – Tủ nhỏ vừa treo mấy áo sờn...” thì đây giống như ống kính tâm hồn của nhà thơ đã quay lại thật cụ thể nếp sống hằng ngày bình dị của Bác. Và cao hơn đó là thổn thức nỗi lòng chan chứa vì đức hy sinh, tình nghĩa thấm đượm của Bác khi “Máy chữ thôi reo nhớ ngón đàn – Thong dong chiếc gậy gác bên bàn – Còn đôi dép cũ mòn quai gót – Bác vẫn thường đi giữa thế gian...”. Cứ thế, như lời tâm sự chân thành xúc động, chúng ta được cùng nhà thơ nâng niu từng hiện vật đời sống thường ngày của Bác.

Nếu như “Sáng tháng 5 ” là một trong những bài thơ đầu tiên viết về Bác thành công nhất thì “Bác ơi” viết lúc Bác mất và đặc biệt trường ca “Theo chân Bác” là những đỉnh cao của thơ Tố Hữu viết về Bác Hồ. “Bác ơi” là tiếng nấc nghẹn ngào: “Đời tuôn nước mắt trời tuôn mưa ...” . Và: “Bác đã đi rồi sao Bác ơi! Mùa thu đang đẹp nắng xanh trời – miền Nam đang thắng mơ ngày hội – Rước Bác vào thăm thấy Bác cười” đó là năm 1969. Thì trong “Toàn thắng về ta” viết năm 1975 lời thơ cất lên reo vui trước tin thắng trận: “Ôi buổi trưa nay tuyệt trần nắng đẹp – Bác Hồ ơi! toàn thắng về ta – Chúng con đến xanh ngời ánh thép – Thành phố tên Người lộng lẫy cờ hoa”. Nếu như Maiacốpxki có trường ca “Lênin” nổi tiếng viết về vị lãnh tụ thiên tài của Cách mạng Tháng Mười, thì trường ca “Theo chân Bác” được Tố Hữu viết năm 1970 tựa như cuốn nhật ký về cuộc đời Bác lưu lại trong đó những gì đơn sơ nhất, thân thương nhất từng gắn bó với Bác thời ấu thơ: “Tôi trở về quê Bác làng sen – Ơi hoa sen đẹp của bùn đen – Làng quê như thể quê chung vậy – Mấy dãy ao chua mảnh đất phèn”. Và: “Thăm lại vườn xưa mái cỏ tranh – Thương hàng râm bụt luống rau xanh – Ba gian nhà trống nồm đưa võng – Một chiếc giường tre chiếu mỏng manh. Vâng, quê Bác làng sen Kim Liên là quê chung của mọi người. Hình tượng Bác Hồ trong thơ Tố Hữu luôn hiện lên với một tượng đài trong lòng dân. “Mong manh áo vải hồn muôn trượng – Hơn tượng đồng phơi những lối mòn”.

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh Tố Hữu, xin thành kính tưởng nhớ ông – một nhà tư tưởng – văn hóa xuất sắc của Đảng và Nhà nước ta. Người đã dẫn dắt biết bao thanh niên tìm được lý tưởng cao cả vì đất nước, độc lập dân tộc mà dâng hiến tuổi xuân. Người giúp mọi người thêm hiểu biết, kính yêu Bác Hồ qua những bài thơ của ông. Tình yêu lãnh tụ trong hàng triệu trái tim được nuôi dưỡng ngày càng sâu đậm từ những bài thơ, lời ca mà các nhạc sĩ, nhà thơ, trong đó có Tố Hữu truyền cho, góp phần tạo nên sức mạnh to lớn giành thắng lợi trong các cuộc kháng chiến kiến quốc, đem vinh quang về cho dân tộc, độc lập, tự do, hạnh phúc cho Nhân dân.

Nguyễn Ngọc Phú