Nghè Yên Trung – công trình tín ngưỡng đậm nét cũ xưa

Nghè Yên Trung tọa lạc tại làng Yên Trung cũ, nay là thôn Hoa Trường, xã Hoa Lộc (Hậu Lộc). Đây là nơi thờ Lý triều Hoàng Thái hậu, tức Nguyên phi Ỷ Lan. Bà là người có nhiều công trạng trong công cuộc xây dựng đất nước, giữ yên bờ cõi dưới triều đại phong kiến nhà Lý. Trong thời gian bà nhiếp chính, bà thi hành chính sách thân dân, lưu tâm đến thân phận người nghèo, khuyến khích nghề nông...

Nghè Yên Trung, xã Hoa Lộc (Hậu Lộc) đã được trùng tu, tôn tạo.

Do công đức của bà nên nhân dân địa phương đã lập nơi tôn thờ. Ngoài ra, nghè còn là nơi thờ vọng các vị đại thần, công chúa, hoàng tử thời Lý. Theo sách “Thanh Hóa chư thần lục” – một cuốn sách do Bộ Lễ biên soạn, niên hiệu Thành Thái thứ 15 ghi chép: Xã Yên Trung, tổng Liên Cừ, huyện Hậu Lộc, phủ Hà Trung là 1 trong 5 nơi thờ tự Lý triều Hoàng Thái hậu.

Hằng năm, vào ngày giỗ của Lý triều Hoàng Thái hậu (ngày 25-7), nhân dân tổ chức lễ dâng hương cầu nguyện, tưởng nhớ bà. Vào ngày 8-2 âm lịch, dân làng mở hội tế lớn vào Lễ Kỳ phúc. Cứ 3 năm tổ chức một hội lớn có nghi thức rước nước (rước kiệu chở thần vị từ nghè ra sông De chứng giám hội đua thuyền xong lại rước về). Ngoài ra, hằng năm vào ngày mùng 8-4 âm lịch còn diễn ra Lễ Kỳ yên, ngày 15-5 âm lịch diễn ra Lễ Kỳ thần để nhân dân tới thắp hương, mong các bậc thần linh phù hộ độ trì chở che cho họ có cuộc sống yên bình, ấm no.

Nghè Yên Trung có kiến trúc hình chữ Đinh, tọa lạc về hướng Đông, nằm trên một khu đất cao, thoáng đãng và thanh tịnh, ngay trung tâm của làng. Không gian kiến trúc của nghè gồm: Nghi môn ngoại, sân ngoài, nghi môn nội, bình phong, giếng nước, sân trong, nhà bia, nhà tả vu, nhà hữu vu, nghè chính. Nghè chính gồm tiền đường và hậu cung.

Nhà tiền đường có cấu trúc 5 gian, 2 chái. Nhà tiền đường mở ra bằng 3 cửa. Cửa giữa bao gồm hệ thống 6 cánh cửa gỗ được làm theo kiểu dáng “Thượng song hạ bản” chạm “Long, ly, quy, phượng”. Hai cửa bên gồm 4 cánh cửa được làm theo kiểu dáng “Thượng song hạ bản”. Ở hai bên còn có 2 cửa nằm ở nách giữa tiền đường và hậu cung dẫn ra phía hiên bên của tòa nhà. Toàn bộ hệ thống khung vì của nghè được làm bằng gỗ. Các bộ vì được làm đăng đối và giống nhau về kết cấu. Đây là công trình làm theo kiểu kiến trúc truyền thống gồm 4 mái cong. Bờ nóc và bờ chảy xây bằng gạch trát vữa, hai bên bờ nóc là 2 kìm nóc, đầu đao trang trí rồng uốn lượn. Mái lợp ngói mũi. Hiên mở rộng theo 4 mặt của nghè. Ở đầu các con rường và kẻ bảy trang trí chạm nổi hoa văn cách điệu và rồng hóa. Bao quanh nghè là tường bao được làm bằng đá, các mảng chạm khắc nổi trang trí hình “Tùng, cúc, trúc, mai”. Trên đỉnh mỗi trụ của tường bao đắp hình búp sen. Nối liền với nhà tiền đường là hậu cung, được mở ra bằng hai lối đi. Mỗi cửa gồm 2 cánh làm theo kiểu bức bàn, các ô cửa trang trí “Long, ly, quy, phượng”...

Nhìn chung, về giá trị lịch sử - văn hóa, nghè Yên Trung vốn hàm chứa những giá trị văn hóa, tín ngưỡng tiêu biểu, có ý nghĩa và sức sống trường tồn trong đời sống và tâm linh của người dân địa phương. Là nơi thờ tự Lý triều Hoàng Thái hậu cùng các đại thần, hoàng tử, công chúa thời Lý, những người có công với nước, với dân. Nghè còn là nơi diễn ra các hình thức tín ngưỡng, lễ hội mang màu sắc tâm linh, đậm tính nhân văn. Nghè được xem như là linh hồn, biểu tượng của làng. Hằng năm nhân dân vẫn lưu giữ và tổ chức các lễ hội truyền thống của làng. Đây cũng là dịp để nhân dân trong làng, con cháu gần xa có dịp trở về, quy tụ cùng nhau ôn lại kỷ niệm, tưởng nhớ các thế hệ ông cha đã có công xây ấp, lập làng.

Bên cạnh đó, về khoa học và thẩm mỹ, nghè Yên Trung nằm trên một không gian cũ, phần nào lưu lại được nét cổ kính, truyền thống và những giá trị cũ xưa. Nghè và các nhân vật được thờ tại đây có giá trị giúp các nhà nghiên cứu trong việc tìm hiểu sự ra đời và tồn tại của nghè, lịch sử cũng như sự hình thành và phát triển của vùng đất này.

Nghè Yên Trung là công trình tín ngưỡng được xây dựng từ lâu đời và bị phá hủy hoàn toàn, chỉ còn lại nền móng. Năm 2017, nghè đã được chính quyền địa phương tôn tạo lại trên nền đất cũ, theo kiến trúc truyền thống. Các hiện vật, đồ thờ trong di tích đã phản ánh quá trình bảo vệ và phát huy giá trị của di tích này đối với đời sống tinh thần của cộng đồng làng xã nơi đây. Ngày 22-1-2020, nghè Yên Trung được công nhận là Di tích Lịch sử cấp tỉnh theo Quyết định số 354/QĐ-UBND. Việc nghè Yên Trung được trùng tu, tôn tạo lại và công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh có ý nghĩa nhằm tưởng nhớ công lao của Nguyên phi Ỷ Lan, đồng thời đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa tâm linh của nhân dân và du khách thập phương đến dâng hương chiêm bái.

Nguyễn Ngọc