Độc đáo tục khiêng ma bằng cây luồng của người Mường

Các nghi thức tang ma của người Mường được quy định khá nghiêm ngặt, từ trang phục của người chết, con cháu, anh em họ hàng... cho đến việc xem ngày, giờ nhập quan. Đặc biệt, người Mường còn dùng 4 cây luồng để đưa quan tài của người quá cố về nơi chín suối. Các phong tục này đã bắt rễ lâu đời ăn sâu vào tâm khảm của người dân, là chất liệu góp phần xây dựng nên bản sắc - bản ngã của dân tộc Mường.

Việc tiễn đưa người quá cố về nơi yên nghỉ của dân tộc Mường Bá Thước trở thành sắc màu văn hóa.

Trong chuyến công tác tại huyện miền núi Bá Thước, chúng tôi được biết nhiều đến những phong tục, tập quán của người dân tộc Mường, trong đó có tục khiêng ma bằng 4 cây luồng. Theo sự chỉ dẫn của anh Hà Mạnh Tiến, Phó Chủ tịch UBND xã Điền Quang, chúng tôi tới nhà thầy lang Bùi Ngọc Dao, 70 tuổi, tại thôn Hồ Quang. Căn nhà sàn rộng rãi được bày biện khá giản dị, góc trái phải là không gian nghỉ ngơi. Chính giữa nhà là chiếc bàn thờ lớn. Khu bếp đã được gia đình ông tách riêng để vệ sinh và giữ gìn căn nhà không bị tro bụi bám bẩn...

Thấy chúng tôi tò mò quan sát, ông bảo cách bố trí đồ vật, vật dụng trong nhà giờ khác trước nhiều rồi. Người Thái, người Mường, người Kinh sống xen lẫn nên văn hóa cũng bị ảnh hưởng, pha trộn của nhau. Cười vồn vã, ông mời chúng tôi uống cốc nước lá cây rừng (thứ lá do chính tay ông hái và hãm, rất tốt cho sức khỏe). Rồi không để khách chờ lâu, ông Dao lý giải cho chúng tôi nghe về phong tục đưa tang đặc biệt của dân tộc mình.

Theo đó, vì tập quán sinh sống của người Mường gắn liền với đồi núi từ hàng nghìn năm nay nên để dễ di chuyển, bà con phải dùng đòn luồng, sau đó buộc quan tài lên rồi khiêng qua các con suối, ngọn đồi đến khu mai táng. Thông thường cứ nhà ai có người chết là trưởng bản sẽ giao công việc buộc đòn khiêng cho một người có kinh nghiệm lâu năm. Về cây luồng làm đòn, người dân quan niệm phải bỏ muối vào gốc luồng cho săn chắc và khỏi mục. “Cây luồng này nếu dùng làm “còng vó” đi bắt cá thì rất sát cá” - ông Dao tiết lộ.

Cũng theo lời ông Dao, xưa kia các cụ toàn đục gỗ trám làm quan tài, tuy nhiên đã có nhiều trường hợp bị tuột, thậm chí còn bị đứt dây, bật nắp quan tài khi người nhà níu kéo đòn khiêng. Bởi, gỗ trám thường hay bị vênh, dễ bung nắp nếu có lực tác động. Vì vậy, người ta phải vặn dây buộc quan tài thật chắc chắn. Được biết xưa kia, người dân phải vặn “sợi chão” to như dây kéo cày, kéo bừa... Ngày nay, các cỗ quan tài đều được lấy ở xưởng mộc nên bà con rất an tâm trong khâu đưa tiễn. Ông Dao cho biết: “Đòn khiêng quan tài luôn là 4 đòn (2 đòn bên trong dành cho con, cháu, còn 2 đòn bên ngoài là dành cho dân làng). Khi buộc đòn phải để rời hai cây ở trong, lúc dân làng khiêng quan tài ra mới ép hai đòn này vào. Tuy nhiên, lúc hạ xuống huyệt, người khiêng phải nhanh tay gỡ dây buộc ra, sau đó quàng vào hai đầu quan tài mới rút đòn. Khâu đặt quan tài xuống huyệt rất quan trọng, người ở phía trên phải đưa quan tài xuống cho người ở dưới đỡ, khi nào nghe hiệu lệnh mới được chặt dây buộc”.

Được biết, trước đây vì nghèo nên hầu hết các đám tang đều không có vải đỏ để bọc quan tài. Vì vậy, dân làng phải lấy vải trắng, mua phẩm màu hoặc dùng lá rừng để nhuộm đỏ. Hiện nay, vải đỏ được bày bán khắp nơi nên đồng bào không phải lo nghĩ đến chuyện bọc áo quan như những năm về trước nữa.

Đặc biệt, khi đưa tiễn cha hoặc mẹ, các cô con gái đã có chồng không được đưa tang đến nơi chôn cất. Họ chỉ được phép đưa một nửa đoạn đường, sau đó phải quay trở lại bởi quan niệm nếu đưa tiễn ra đến huyệt thì gia đình nhà chồng sẽ làm ăn xui xẻo. Lúc đưa tiễn quan tài chỉ cần nhìn vào trang phục của các nàng dâu thì ai cũng có thể đoán biết được dòng họ này là họ Bùi hay họ Quách. Bởi nàng dâu nhà họ Quách sẽ phải đội mũ lụa dệt bằng vải tơ tằm. Còn nàng dâu nhà họ Bùi lại phải mặc trang phục áo đỏ sặc sỡ có dính hạt cườm tế lễ “quạt ma” (dùng quạt cọ, hoặc bẹ luồng quạt vào quan tài).

Khi đưa tiễn, để phân biệt giữa họ nội và họ ngoại, người Mường thường dùng lá cờ. Theo quy định, lá cờ của hai họ sẽ đi trước đám tang. Người cầm cờ đỏ sẽ đại diện cho họ nội, còn người cầm cờ trắng sẽ đại diện cho họ ngoại. Bên cạnh đoàn cầm cờ sẽ là đoàn trống kèn. “Phong tục ma chay của người Mường chúng tôi có nhiều thủ tục lạ lắm. Mỗi một dòng họ Mường lại có cách tổ chức tang lễ khác nhau. Riêng con dâu phải có trách nhiệm lấy củi, nước cho người quá cố. Sau một ngày gia đình sẽ tổ chức lễ nhuộm áo chàm, đồng thời ông mo có trách nhiệm gọi hồn người chết về thờ cúng trong nhà” - ông Dao tiết lộ.

Trong phong tục ma chay của người Mường, ông mo đóng một vai trò vô cùng quan trọng, là người chủ trì tang lễ. Bên cạnh ông mo còn có “thầy chuốc” (người phục vụ đồ lễ cho thầy mo). Nhiệm vụ của thầy chuốc là quấn mũ rơm, chặt cây vầu làm gậy, mang đồ cúng vào huyệt... Khi làm lễ cúng, thầy chuốc phải đi một đường về một đường, chủ yếu là đi đường vòng tránh đường chính. Theo các cụ cao niên, vì ông mo và thầy chuốc là “người âm”, nếu đi đường chính thì gia đình sẽ bị con ma quấy phá, làm ăn không may mắn.

Ông Bùi Anh Dân, cán bộ văn hóa xã Điền Quang, cho biết: “Ngoài tiền công cho ông mo, thầy chuốc cũng sẽ được hưởng một phần lộc. Trước đây ông mo thường được một cái vai lợn, bây giờ các gia đình đều trả công bằng tiền nên rất gọn”.

Xưa kia việc tổ chức ma chay ở trong các bản mường phải trải qua rất nhiều tục lệ. Cứ có khách đến viếng là phải bưng mâm, dọn cỗ đãi khách. Gà, lợn giết không biết bao nhiêu cho xuể. Đồng thời, các con vật này đều phải xẻ một nửa cho người nhà gói về. “Hiện nay thực hiện nếp sống văn hóa mới nên các thủ tục tang lễ được cắt bớt đi rất nhiều khâu. Thời gian làm đám chỉ còn một ngày, quá trình lễ tang bớt rườm rà hơn, xong người Mường vẫn giữ lại nét riêng độc đáo của phong tục, vì nó được các cụ ngày xưa truyền lại rồi” - Phó Chủ tịch UBND xã Điền Quang bày tỏ.

Bài và ảnh: Tăng Thúy