Bảo tồn làn điệu khặp của đồng bào Thái ở Quan Hóa

Đối với đồng bào Thái ở Quan Hóa, khặp là một trong những sinh hoạt văn hóa không thể thiếu trong đời sống của người dân nơi đây, đặc biệt là trong các ngày lễ, tết.

Hát khặp Thái ở Quan Hóa.

Ông Cao Bằng Nghĩa, một người am hiểu về hát khặp ở bản Khằm, xã Hồi Xuân, cho biết: Khặp có các làn điệu khác nhau, nhưng cho dù làn điệu nào lúc mở đầu thường nói: “Thương yêu lắm thôi” đó là đặc thù riêng của người Thái ở Quan Hóa. Bởi vậy, khi nghe những làn điệu khặp của người Thái, ta có thể cảm nhận được những ca từ mộc mạc thể hiện tình yêu thiên nhiên, con người, yêu lao động. Tiếng khặp được cất lên trong lao động sản xuất, trong ngày bản làng mở hội, hay khi đất trời vào xuân với giai điệu mượt mà, sâu lắng làm cho lòng người thêm xốn xang, rạo rực. Thường khặp của đồng bào Thái ở Quan Hóa có các làn điệu sau: Điệu lóng mã; điệu xói báy; điệu khặp ơi. Nhưng, một trong những loại khặp chiếm vị trí quan trọng trong sinh hoạt cộng đồng của đồng bào là “khặp túa” (khặp đối đáp), được diễn xướng trong đám cưới, làm nhà. Khi tổ chức khặp, người ta thường chia làm hai phe, gồm nam và nữ, hoặc bản này với bản khác. Nội dung thường có các bước, như: Khặp đi đường, khặp trao duyên, khặp kết đôi, khặp đi chơi Mường trời, khặp chia tay. Mỗi cuộc khặp như vậy, độ dài ngắn tùy thuộc vào khả năng của người khặp. Có cuộc kéo dài từ 2 đến 3 đêm mới kết thúc. Qua những cuộc khặp đó, nhiều đôi nam nữ có điều kiện tìm hiểu và trở thành vợ chồng.

Ngoài ra, khặp của người Thái Quan Hóa còn có khặp “bán pháng - bán nga” (khặp vãi kê, vãi vừng). Loại khặp này chủ yếu lúc người dân đi làm nương, làm rẫy với chủ đề về tình yêu nam nữ, về thân phận của người phụ nữ Thái đòi quyền tự do yêu đương, quyền được hạnh phúc; “khặp sắng” trong tiếng Thái gần với lời dặn dò. Loại khặp này giàu chất trữ tình, thể hiện nỗi nhớ nhung nuối tiếc, day dứt một điều gì đó phải dằn lòng ra đi...

Có thể hiểu rằng, nội dung các bài khặp của đồng bào dân tộc Thái ở Quan Hóa mang nhiều ý nghĩa ngợi ca quê hương, đất nước; ca tụng công lao của tổ tiên, cá nhân tiêu biểu trong cộng đồng; bày tỏ tình yêu đôi lứa; khích lệ mọi người vượt qua khó khăn, hoạn nạn và có thêm sức mạnh để xây dựng cuộc sống với tinh thần thương yêu, đoàn kết, đùm bọc lẫn nhau... Ngôn ngữ khặp dựa trên câu chào, câu dặn thường dùng hằng ngày trong cộng đồng làng, bản sắp xếp lại, với ca từ cân đối, nhịp nhàng, ngắn gọn, dễ nhớ để người khặp có thể biến đổi, sáng tạo tùy theo hoàn cảnh cần biểu hiện cho phù hợp với nội dung của bài khặp. Điều làm nên đặc sắc, riêng biệt của hát khặp Thái chính là người hát vừa là nhạc sĩ, vừa là người biểu diễn, nên họ diễn xướng rất tự nhiên và đầy tính sáng tạo.