Những danh sơn trên đất xứ Thanh

Thanh Hóa là vùng đất được thiên nhiên ưu đãi với nhiều cảnh quan tươi đẹp, phân bố ở đều khắp các vùng, miền. Trên bức tranh thiên nhiên độc đáo, hấp dẫn ấy, nếu những dòng sông vẽ nên nét mềm mại thì những ngọn núi như đang tạc nét kiêu hùng, vững chãi, thấm đượm giá trị lịch sử - văn hóa.

Khung cảnh thơ mộng, trữ tình của núi và đền Đồng Cổ (Yên Định).

Núi Pha Dùa trong không gian văn hóa Mường Xia

Ngược miền biên viễn Quan Sơn, nơi Mường Xia – Mường Chu Sàn có tên ngọn núi đá từ lâu đã ghi dấu trong đời sống văn hóa – tín ngưỡng của các thế hệ người dân nơi đây, đó là núi Pha Dùa.

Truyền thuyết kể lại rằng: Trước kia núi Pha Dùa và Pha Hén là một, có tên chung là Pha Dùa, nơi gắn liền với câu chuyện tình đẫm lệ giữa người con gái nhà Tạo xinh đẹp, nết na ở Mường Mìn (mường ngoài) và chàng trai khỏe khoắn, giỏi giang nhưng nhà nghèo ở Mường Xia (mường trong). Không tương xứng về gia thế, tình yêu của đôi trẻ bị ngăn cản, cấm đoán. Không lấy được nhau, hai người thề non hẹn biển, nguyện chết bên nhau, cùng bay về Mường Trời. Đó là ngày mặt đất chuyển mình trong giông tố, Pha Dùa tách làm hai, tạo thành hai dãy núi Pha Dùa và Pha Hén sóng đôi, ngày đêm soi bóng bên dòng sông Luồng. Câu chuyện tình bi thương của đôi trẻ như “thổi hồn” vào đá núi.

Đến với mảnh đất sơn thủy ngày nay, du khách không chỉ đến với một địa danh hiện thời, mà đến với một vùng Mường Chu Sàn cổ rộng lớn chứa đựng các sự tích gắn với lịch sử của tự nhiên, lịch sử của công cuộc mở mang, phát triển cộng đồng dân cư nơi đây trong tiến trình xây dựng nền văn hóa và bảo vệ bờ cõi giang san. Những con suối, dòng sông tạo nên mạng lưới mạch nguồn, uốn lượn quanh những rặng núi, trên bề mặt hay ngầm sâu dưới lòng đất, tạo nên cảnh đẹp thơ mộng và đem lại sức sống bền chặt cho các loài sinh vật, cho màu mỡ ruộng nương, cho đời sống dân lành.

Núi Đồng Cổ - nét chấm phá trên nền bức tranh sơn thủy hữu tình

Những ngọn núi nổi tiếng của xứ Thanh dường như luôn có mối liên hệ chặt chẽ với bóng dáng những dòng sông. Hai thực thể ấy như hòa quyện vào nhau làm nên những nét chấm phá đắt giá trên bức tranh “hội sơn tụ thủy” hấp dẫn. Nằm soi bóng bên dòng sông Mã, núi Đồng Cổ được ví von như “mi mắt của chốn núi rừng Yên Định”.

Nói đến núi Đồng Cổ, nhiều người gợi lên hình dung về cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, hữu tình với ngôi đền Đồng Cổ anh linh soi bóng bên hồ bán nguyệt và truyền thuyết về vị thần được thờ tại đền. Nhưng ít ai biết được rằng, trong hệ thống danh sơn của xứ Thanh, ngoài “thập cảnh Bàn A”, núi Đồng Cổ cũng được người đời tán dương bởi 10 cảnh đẹp tiêu biểu, đó là: Xuân sơn tiên động (động tiên núi xuân); doanh lĩnh vân nham (đỉnh núi mây vờn đá); cổ miếu lâu đài (đình đài nơi miếu cổ); phạn lâm chung cổ (chuông trống rừng thiền); sơn lộc nguyệt trì (hồ trăng dưới núi); thôn tiền cổ độ (bến thuyền trước thôn); hoành giang mục phố (trâu về bến ngang sông); cách ngạn ngư châu (xóm chài bên sông); thượng hạ thương phàm (thuyền buôn thấp thoáng); hiểu tịch thôn thị (chợ quê sớm chiều)...

Sách “Thanh Hóa kỉ thắng” miêu tả chi tiết: Núi có 3 ngọn nên gọi tên khác là Tam Thai. Bên trái có ngọn núi dài mà thấp, có đền thờ thần ở đó. Miếu thờ mượn núi làm nền, dựa đá làm vách, trông xa khắp mọi nơi. Phía ngoài là hai ngọn núi đứng sững. Từ tầng cửa thứ 3, ở giữa từ cửa trái đi xuyên qua con đường nhỏ, đi qua chỗ hòn đá âm dương, từng bước mà lên lưng chừng núi. Bên sườn núi có chùa Thanh Nguyên, còn gọi là chùa Đổng. Phía trên có quán Triều Thiên, dấu tích cũ hãy còn, từ đây nhìn xuống dưới thấy sông Mã như dải lụa quấn quanh núi. Đứng từ trên đỉnh núi Tam Thai trông xuống thấy dòng sông Mã uốn khúc lượn quanh co với bến Trường Châu “từ xưa tập hợp thuyền buôn, cột buồm dựng đứng như cây rừng, thật là một nơi đô hội của đất Ái Châu”.

Ngọn núi có ngôi đền Đồng Cổ linh thiêng, gắn liền với truyền thuyết về vị thần Đồng Cổ từng nhiều lần hiển linh phò vua đánh giặc. Giá trị, danh tiếng của núi và ngôi đền Đồng Cổ được khẳng định trong tấm bia thời Tây Sơn do Tuyên công Nguyễn Quang Bàn (con vua Quang Trung) soạn năm 1802: “Núi và đền Đồng Cổ là một di tích thiêng liêng hiển hách vào bậc nhất của tỉnh Thanh Hóa”.

Ngàn Nưa – những vang động của lịch sử

Núi Nưa chạy dài gần 20km, diện tích khoảng 570 ha. Là dãy núi trải dài liên tục, có đỉnh cao nhất là 538m thuộc xã Tân Ninh (nay là thị trấn Nưa), tạo thành bức tường sừng sững phía Tây của một số xã, thị trấn của huyện Triệu Sơn, Nông Cống. Vì vậy, từ lâu núi Nưa được coi như “ngọn núi chủ” ở vùng, gạch nối giữa vùng đồng bằng và vùng trung du phía Tây của tỉnh.

Đây là ngọn núi không lớn lắm nhưng chất chứa nhiều huyền thoại, thấm đẫm giá trị văn hóa – lịch sử, cũng là nguồn tài nguyên nuôi sống bao thế hệ người dân sinh sống bên núi. Sách Đại Nam nhất thống chí viết: “Núi Nưa có tên là khu Na Sơn. Mạch núi từ huyện Lôi Dương đổ lại, dài suốt mấy dặm trường. Nơi đây có 4 ngọn nước, trong các ngọn này có một ngọn chót vót cao nhất, trên có ngôi chùa cổ, tục gọi là Am Tiên. Phía tả có một ngọn núi, trên có cái động tối mà sâu, dài mà hiểm...”.

Với địa hình hiểm trở, núi Nưa từng là căn cứ của nghĩa quân Bà Triệu, ghi đậm dấu mốc quan trọng trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Chính ở Ngàn Nưa linh thiêng này, năm 248, Bà Triệu cùng người anh trai Triệu Quốc Đạt đã tập hợp nghĩa quân, dấy binh khởi nghĩa, đánh đuổi giặc Đông Ngô, giành lại giang sơn, xã tắc. Dù cuộc khởi nghĩa thất bại và sau đó, Bà Triệu phải tuẫn tiết ở núi Tùng (Hậu Lộc) nhưng hình ảnh người phụ nữ kiên cường, bất khuất ấy vẫn mãi là biểu tượng cho tinh thần, ý chí, nghị lực của phụ nữ Việt: “Ru con con ngủ cho lành/ Để mẹ gánh nước rửa bành con voi/ Muốn coi lên núi mà coi/ Coi Bà Triệu tướng cưỡi voi đánh cồng”. Hiện nay, trên dãy Ngàn Nưa vẫn còn nhiều địa danh liên quan đến cuộc khởi nghĩa Bà Triệu như: khe đá bàn, ao hóp, Am Tiên, giếng tiên...

Nằm trên đỉnh dãy Ngàn Nưa, Am Tiên được xem là một trong những nơi có “huyệt đạo quốc gia”, là di tích có số phận đặc biệt, gắn với nhiều truyền thuyết, huyền thoại. Từ những năm đầu thế kỷ XX, Am Tiên được miêu tả tỉ mỉ trong bài Du ký của Hoàng Minh (Tinh hoa du ký trên Tri Tân tạp chí (1941–1945): “Am Tiên, trước đây mấy ngàn năm, có lẽ là một thắng cảnh to tát lắm! Dưới những “nhát búa của thời gian”, Am Tiên bây giờ chỉ còn là một nơi hoang tàn, hiu quạnh, để hằng năm nắng rọi với trăng soi. Bây giờ chỉ còn đôi chút vết tích sót lại”. Một tòa sen bằng đá, những miếng đá vuông kê cột nhà, một mảnh khánh đá, con rùa đá đội bia sứt cả đầu cả đuôi,... đã dần bị tác động dưới khắc nghiệt của điều kiện thời tiết, đằng đẵng thời gian, gợi lên bao tâm tư, trăn trở: “Không biết từ mấy ngàn năm, mấy trăm năm về trước, chỗ này đã có một thời oanh liệt. Biết đâu trong lòng trái đồi này còn ngậm bao dấu vết tiền nhân? Mà biết đến đời nào mới lại có người moi ra ánh sáng? Hay theo những cuộc phế, hung, tang, hải, lớp người đã sống ở đây từ mấy mươi thế kỷ trước cứ bị quên dần trong bóng tối của thời gian cũng như vết tích họ để lại bị chôn vùi trong thâm tâm trái đất!”.

Am Tiên điêu tàn, cô quạnh nay đã là quá vãng. Giờ đây, Khu di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh núi Nưa – đền Nưa – Am Tiên là nơi thu hút đông đảo du khách tới dâng hương, vãn cảnh, sống cùng lịch sử.

Xứ Thanh – nơi mỗi ngọn núi, dòng sông đều góp phần dệt nên bức tranh thiên nhiên tươi đẹp, ghi đậm dấu ấn lịch sử, thấm đẫm văn hóa – tín ngưỡng. Đó là niềm vinh dự, tự hào mà không phải nơi nào cũng có được, góp phần khẳng định vị thế, danh giá xứ Thanh trên dải đất hình chữ S này.

Bài và ảnh: Thảo Linh