Phát triển “nóng” cây ăn quả: Những vấn đề đặt ra

Với những mô hình đi đầu mang lại hiệu quả kinh tế cao gấp nhiều lần so với sản xuất lúa và các cây trồng truyền thống, phát triển cây ăn quả đã trở thành một “trào lưu” mạnh mẽ trong những năm gần đây. Trên địa bàn nhiều huyện ở tỉnh ta, diện tích trồng cây ăn quả cũng được mở rộng một cách nhanh chóng, nhất là diện tích dứa và các loại cây có múi. Vào thời điểm này, khi diện tích cây ăn quả cho thu hoạch bắt đầu tăng mạnh, việc tiêu thụ sản phẩm đang là một bài toán khó.

Bưởi Diễn tại xã Nga Hải (Nga Sơn) đang vào vụ thu hoạch. Ảnh: Minh Hằng

Ồ ạt mở rộng diện tích cây ăn quả

Theo thông tin từ Phòng Trồng trọt, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, diện tích cây ăn quả trên địa bàn tỉnh bắt đầu phát triển mạnh từ năm 2016, với xu hướng chuyển đổi nhiều diện tích đất trồng lúa khó tưới, đất bãi, đất màu, đất vườn, đồi thấp sang trồng cây ăn quả. Nếu như năm 2016, diện tích cây ăn quả toàn tỉnh mới đạt 14.293 ha, thì năm 2019 đã đạt gần 21.262 ha và đến năm 2020 được dự báo sẽ đạt 22.568 ha, tăng so với năm 2016 là 8.275 ha và tăng tới 60,8% so với diện tích cây ăn quả năm 2014. Như vậy, theo mục tiêu phát triển cây ăn quả được đề ra từ Quyết định số 4833/QĐ-UBND về Quy hoạch tổng thể phát triển nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030 thì tổng diện tích cây ăn quả đến năm 2020 vượt tới 6.268 ha.

Tăng nhanh chóng một cách tự phát và đáng báo động là diện tích dứa. Theo mục tiêu được định hướng từ Quyết định 4833, đến năm 2020, diện tích dứa tập trung đạt 2.500 ha. Tuy nhiên, đến hết năm 2019, diện tích dứa tập trung tại các địa phương đã đạt tới 3.330 ha, tăng hơn 800 ha so với định hướng về diện tích của tỉnh, tập trung tại các huyện: Yên Định, Ngọc Lặc, Thạch Thành, Hà Trung và thị xã Bỉm Sơn. Tại huyện Hà Trung, theo định hướng của địa phương, diện tích trồng dứa ổn định ở 700 ha. Tuy nhiên, đến nay diện tích dứa tại huyện Hà Trung đã lên tới khoảng 1.362 ha. Còn tại thị xã Bỉm Sơn, diện tích dứa đang trồng trên địa bàn khoảng 410 ha; trong đó có 300 ha được trồng trên đất nông trường của Công ty TNHH Nông công nghiệp Hà Trung, còn lại là diện tích do các HTX, người dân tự phát mở rộng.

Câu chuyện nhanh chóng mở rộng diện tích không chỉ diễn ra với cây dứa. Trên địa bàn tỉnh, nhiều diện tích các loại cây ăn quả khác cũng tăng khá nhanh, như: Chuối 2.201,2 ha, bưởi 1.803,5 ha, cam 733,3 ha.

Câu chuyện mùa thu hoạch

Mùa thu hoạch dứa năm 2019, hàng nghìn hộ dân trồng dứa trên địa bàn tỉnh đã rơi vào cảnh điêu đứng khi giá dứa “rớt” một cách thê thảm. Nếu như năm 2017, giá dứa đang là 5.000 đồng/kg thì vụ thu hoạch năm nay chỉ còn 2.000-3.000 đồng/kg. Từ “cứu cánh” cho người dân vùng đồi ở các huyện trung du, cây dứa “vô tình” trở thành gánh nặng, với mức thua lỗ từ 50-60 triệu đồng/ha. Không chỉ giá thấp, nhiều “đồi vàng” ế ẩm, sức tiêu thụ chậm, người dân trồng dứa lâm vào cảnh nợ nần khi vay ngân hàng đầu tư trồng dứa. Đại diện lãnh đạo UBND xã Hà Long (Hà Trung), chia sẻ: Mặc dù đã có khuyến cáo nguy cơ về việc tự ý mở rộng diện tích, đồng thời khuyến khích người dân canh tác dứa rải vụ, tuy nhiên, diện tích dứa chính vụ năm 2019 vẫn lên tới 80%. Khó tiêu thụ, thương lái ép giá khiến 500 hộ trồng dứa trên địa bàn lâm vào cảnh lao đao.

Chưa rơi vào tình cảnh “bi đát” như cây dứa, nhưng từ mùa thu hoạch cam, bưởi năm nay, cũng đã dự báo một thị trường tiêu thụ sẽ khó khăn dần với các loại cây có múi. Ước tính lượng tiêu thụ các loại cây ăn quả trên địa bàn tỉnh khoảng 400.000 tấn. Mặc dù sản lượng các loại cây ăn quả trong tỉnh sản xuất chỉ mới đáp ứng được 1/2 nhu cầu. Tuy nhiên, câu chuyện mở rộng diện tích cây ăn quả không chỉ diễn ra trên địa bàn nội tỉnh. Nhiều diện tích cây có múi cũng đang phát triển ồ ạt ở các địa phương phía Bắc và các tỉnh lân cận. Với điều kiện khí hậu không khắc nghiệt như tỉnh Thanh Hóa, năng suất, sản lượng nhiều loại trái cây luôn cao hơn, chi phí sản xuất thấp đang đặt ra bài toán cạnh tranh về giá so với các loại trái cây được sản xuất trong tỉnh. Từ đầu tháng 11 năm nay, khi bắt đầu vào vụ thu hoạch, giá các loại cam trên thị trường đã giảm mạnh từ 10.000 đến 15.000 đồng/kg, hiện chỉ còn khoảng 15.000-20.000 đồng/kg. Giá các loại bưởi cũng giảm khoảng 10.000 đồng/kg. Nhiều nhà vườn trong tỉnh cũng buộc phải hạ giá cam xuống cho phù hợp với giá thị trường.

Xã Xuân Hồng được biết đến là vùng đất thâm canh cam, bưởi có tiếng tại huyện Thọ Xuân. Hiện nay, trên địa bàn xã phát triển được 80 ha cây ăn quả, trong đó có 50 ha cam, bưởi đạt tiêu chuẩn VietGap và đã được Chi cục Quản lý chất lượng nông, lâm và thủy sản tỉnh cấp tem truy xuất nguồn gốc. Đây là tiền đề vững chắc nhằm hỗ trợ tiêu thụ cho cây cam, bưởi Xuân Hồng. Tuy nhiên, mùa thu hoạch cam, bưởi năm nay, nét lo âu đã bắt đầu hiển hiện nơi đây khi cam, bưởi xuống giá ngay từ đầu vụ. Gia đình ông Nguyễn Thế Thoại có 2,5 ha trồng cam Vinh, bưởi da xanh, bưởi Diễn được sản xuất theo tiêu chuẩn VietGap, sản lượng thu hoạch năm nay đạt khoảng 60-70 tấn. Tuy nhiên, ông Thoại cho biết, ngày từ đầu mùa, giá cam thu mua tại vườn đã giảm từ 10.000 đến 15.000 đồng/kg so với những năm trước. Một số hộ dân trồng cam, bưởi lâu năm tại xã Xuân Hồng, chia sẻ, so với 5 năm trước thì lợi nhuận của người trồng cam, bưởi đã giảm khoảng 50%. Thậm chí, với những vùng đất không thuận, người trồng cam có thể bị thua lỗ.

Cần nâng cao năng suất, chất lượng, kết nối tiêu thụ bền vững

Những năm gần đây, tư duy của người sản xuất nông nghiệp trên địa bàn tỉnh đã có nhiều thay đổi. Nhiều doanh nghiệp, HTX, hộ gia đình đã mạnh dạn đầu tư nhiều tỷ đồng để tích tụ ruộng đất, cải tạo đồng ruộng, đầu tư giống và ứng dụng khoa học - kỹ thuật vào sản xuất cây ăn quả. Tuy nhiên, ngoài điểm yếu diện tích manh mún, sản xuất nhỏ lẻ thì cây ăn quả trên địa bàn tỉnh còn nhiều hạn chế về mặt chất lượng và thương hiệu. Thống kê từ Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho thấy, toàn tỉnh chỉ có 4% diện tích cây ăn quả được sản xuất tập trung. Trong đó, diện tích vườn cây ăn quả do các hộ gia đình, trang trại, HTX, doanh nghiệp đầu tư có quy mô từ 1 - 3 ha là 1.234 vườn, diện tích từ 3 - 5 ha là 245 vườn, diện tích trên 5 ha là 64 vườn. Do sản xuất manh mún, ít được áp dụng cơ giới hóa đồng bộ nên giá thành sản xuất còn cao, khó cạnh tranh được so với các loại trái cây được sản xuất ở các tỉnh, thành phố khác trong nước.

Bên cạnh đó, mặc dù đã phục tráng, xây dựng được một số loại cây ăn quả có giá trị, chất lượng tốt, như: Cam Vân Du; xoài Mường Lát, na Lang Chánh, bưởi Thọ Xuân, quýt Bá Thước... tuy nhiên, tỉnh ta chưa xây dựng được thương hiệu cho các loại cây ăn quả này. Về tiêu chuẩn sản xuất, tính đến tháng 10-2019, toàn tỉnh mới có 101,8 ha cây ăn quả được cấp chứng nhận VietGap, chiếm 2% so với diện tích cây ăn quả tập trung và 0,54% so với tổng diện tích cây ăn quả toàn tỉnh. Diện tích cây ăn quả còn lại chưa được cấp mã vùng trồng để truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Đây là thực trạng khiến các loại quả của tỉnh khó khăn trong tìm kiếm thị trường xuất khẩu.

Sản xuất manh mún, chưa có thương hiệu và chứng nhận nguồn gốc xuất xứ, do đó, sản lượng trái cây của tỉnh hiện đang chủ yếu được tiêu thụ tự do nội địa. Một số loại trái cây được các doanh nghiệp đầu tư, thu mua chế biến như dứa, chuối, tuy nhiên sản lượng này chỉ chiếm khoảng 10%, còn lại phần lớn sản phẩm đều được mua bán tự do thông qua thương lái và không thoát khỏi nỗi ám ảnh “được mùa, rớt giá”.

Bài và ảnh: Minh Hằng