Nền sinh thánh

Người xưa có câu: “Vua xứ Thanh, thần xứ Nghệ”. Vùng Ái Châu xưa tức Thanh Hóa ngày nay là nơi phát tích của nhiều đời vua, chúa Việt. Bởi vậy, xứ Thanh được xem là đất “quý hương”, đất “thang mộc”, nơi dựng nghiệp của nhiều bậc “thánh nhân”, những người đã làm nên lịch sử hào hùng, oanh liệt cho nước nhà.

Đền thờ Lê Hoàn. Ảnh: Khôi Nguyên

Có một địa danh nổi tiếng, đã đi vào sử sách với vai trò là một trong những “nền sinh Thánh” của nước Nam, đó là xã Xuân Lập (Thọ Xuân), nơi sinh ra Lê Đại Hành hoàng đế. Ngày nay nơi đây vẫn còn nhiều dấu tích của một “nền sinh Thánh”.

Chúng tôi về làng Trung Lập, xã Xuân Lập (Thọ Xuân) vào đúng mùa hoa sen nở. Làng Trung Lập là một làng quê yên bình như bao làng quê khác trên đất nước Việt Nam. Từ làng quê này, hơn 1.000 năm trước đây, khí thiêng sông núi đã hội tụ, sản sinh ra một vị hoàng đế anh minh, dũng lược. Tên tuổi và sự nghiệp của ông vẫn còn sáng chói đến hôm nay và mai sau. Đó chính là Anh hùng Dân tộc Lê Hoàn - Lê Đại Hành Hoàng đế.

Làng Trung Lập là một vùng đất cổ, thuở mới khai sinh có tên là Kẻ Sập, sách Khả Lập, đến thời Đinh đổi là làng Trung Lập và giữ tên này tới tận ngày nay. Trong bài vè “Trung Lập thắng chí ca” được lưu truyền tại địa phương đã phần nào vẽ nên bức tranh của vùng quê này buổi sơ khai:

“Độ chừng mười mẫu thông khu

Họ Lê, họ Đỗ, họ Chu, ba nhà

Sách là Khả Lập đặt ra

Nhân dân còn ít độ vài mươi đinh”.

Làng Trung Lập ở trên một gò đất cao như thân rồng, nằm giữa 2 con sông, phía Bắc là dòng Trùy Giang (còn gọi là sông Cầu Chày), phía Nam là Lương Giang (thường gọi là sông Chu). Trên quê hương Xuân Lập hiện còn những dấu tích về người Anh hùng Dân tộc Lê Hoàn thời thơ ấu cùng với những truyền thuyết dân gian.

Theo sự chỉ dẫn của người dân địa phương, chúng tôi đến một ngôi miếu nhỏ chỉ rộng chừng 30 mét vuông nằm ở cuối làng Trung Lập, bên cạnh gia đình bà Mai Thị Tỷ. Ngôi miếu được người dân Xuân Lập tôn thờ nhiều đời nay, gọi là “Nền sinh Thánh”. Tương truyền, đây là nơi bà Đặng Thị sinh ra Lê Hoàn.

Theo sách “Vua Lê Đại Hành và quê hương làng Trung Lập” do nhà nghiên cứu lịch sử Lê Xuân Kỳ và Hoàng Hùng biên soạn: Lê Hoàn sinh ngày 15 tháng 7 năm Tân Sửu (tức mồng 10 tháng 8 năm 941) trong một gia đình nông dân nghèo, cha là Lê Mịch, mẹ là Đặng Thị Sen.

Cách khu vực “nền sinh Thánh” không xa là Lăng Quốc Mẫu (mẹ của Vua Lê Đại Hành). Lăng được chế tác bằng đá, biểu tượng hoa sen chạm khắc tinh xảo, tượng trưng cho tâm hồn thanh cao của người phụ nữ nghèo lam lũ đã sinh ra cho đất nước một anh tài, hào kiệt.

Mộ Hoàng Khảo (cha nuôi Lê Hoàn) là một gò nhỏ cách lăng Quốc Mẫu 700 mét thuộc địa phận làng Yên Lạc, xã Phú Yên ngày nay.

Tương truyền, sau khi vua Lê Đại Hành mất, để ghi nhớ công ơn, dân làng Trung Lập đã xây dựng một ngôi miếu nhỏ bằng tre trên mảnh đất xưa kia của gia đình nhà vua ở để phụng thờ. Phía trước miếu, nhân dân đào một ao lớn để làm minh đường. Đến đời Hồng Đức, vua Lê Thánh tông đã cho xây dựng đền thờ quy mô như ngày nay. Đền thờ vua Lê Đại Hành gồm 3 tòa liên kết với nhau thành chữ công. Đây là một trong những công trình kiến trúc văn hóa nghệ thuật cổ độc đáo bậc nhất còn lại trên đất Thọ Xuân.

Trong đền thờ Lê Hoàn có hai tấm bia quý. Một tấm bia khắc vào năm Hoàng Định thứ 2 (1602) và một tấm bia khắc vào năm Vĩnh Tộ 8 (1626). Hai tấm bia có niên đại thế kỷ 17, đều nói rằng Lê Đại Hành sinh ra ở làng Trung Lập. Qua những di tích, văn bia và truyền thuyết, có thể khẳng định xã Trung Lập là quê hương trực tiếp của Lê Hoàn, nơi có lăng mộ của cha mẹ và nơi ông đã sinh ra.

Văn bia nhắc tới truyền thuyết bà Đặng Thị mộng hoa sen sinh ra Lê Hoàn và biện giải việc Lê Hoàn lên ngôi là hợp lẽ. Tiếp đến văn bia viết ngắn gọn, xúc tích về những công tích to lớn của vị anh hùng cứu nước Lê Hoàn: Nắm quyền uy Thập đạo tướng quân, lên ngôi báu do lòng người suy tôn, trong nước dân yên vui. Vua Tống phải phong Lê Đại Hành là Nam Bình Vương. Lê Hoàn là vị vua đầu tiên của nhà Tiền Lê, trị vì từ năm 980 đến 1005, thọ 64 tuổi.

Là một làng sinh ra vua, gọi là đất “quý hương” nên tín ngưỡng, tập quán của làng Trung Lập cũng khác với nhiều vùng quê trong khu vực. Ngày nay làng vẫn còn giữ được nhiều mỹ tục trong đời sống văn hóa vật chất và tinh thần, như: Tục làm bánh răng bừa gắn với tích Vua Lê Hoàn cày ruộng tịch điền, tục nung bánh chưng, tục ăn tết lại... Làng Trung Lập không có tục thờ thành hoàng làng, chỉ thờ vua. Lễ hội nhân ngày húy kỵ của vua Lê Đại Hành vào ngày mùng 8-3 âm lịch hàng năm là lễ hội lớn nhất của làng Trung Lập. Xưa kia, vào những năm chẵn, lễ hội có các quan ở triều đình về làm chủ tế nên dân làng gọi là “quốc tế”. Lễ hội mở trong 3 ngày, từ ngày mùng 7 đến hết ngày mùng 9-3 âm lịch. Ngày mùng 7 tế cáo kỵ, ngày mùng 8 tế chính kỵ và ngày mùng 9 tế tạ lễ. Với những phong tục, tập quán tốt đẹp, những di sản văn hóa quý giá đã được người dân lưu giữ ngàn đời nay, làng Trung Lập đã góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa Việt và càng chứng minh thêm làng Trung Lập chính là nơi phát tích của nhà Tiền Lê.

Từ “nền sinh Thánh”, trong suốt chiều dài lịch sử, ở giai đoạn nào mảnh đất Ái Châu xưa và Thanh Hóa ngày nay cũng xuất hiện những anh tài, hào kiệt giúp dân, cứu nước và góp phần xây dựng giang sơn xã tắc. “Nền sinh Thánh” không chỉ chứa đựng những giá trị văn hóa vật thể quý giá và đặc sắc, mà còn tiềm ẩn nhiều giá trị văn hóa phi vật thể tiêu biểu, như: Thần tích, huyền thoại, tục ngữ, ca dao, lễ tục, lễ hội, văn hóa ẩm thực... gắn với các nhân vật được thờ phụng, qua đó giúp cho nhân dân nhận thức được tầm vóc kỳ vĩ của những người anh hùng. Chính họ đã làm nên và tô đẹp cho truyền thống yêu quê hương đất nước của người dân đất Việt.